کمک‌های خیر، از دهش‌های عیلامی تا طرح همیاران مهر

اعتماد سازی درباره فعالیت‌های نیکوکاری، به روز رسانی و پشتوانه بانکی می‌خواهد

سوتیتر:

-خیریه‌ها و بنیادهای نیکوکاری  با کمک‌های مردمی  در زمینه نیازهای مالی، پزشکی، بهیاری، اقتصادی، روانشناسی  افراد نیازمند فعالیت می‌کنند

– خیریه‌ها سازمان‌های مردم‌نهاد و غیرانتفاعی هستند که از کمک‌های خودجوش مردمی به وجود می‌آیند

-خیریه‌ها  در بحران‌های اقتصادی می‌توانند به‌عنوان مُسَکن  عمل کرده و بخش از نیازهای اقتصادی افراد نیازمند را برطرف کند

فرحناز سپهری| در جامعه مدرن  و ماشینی امروز و با ورود فناوری‌های نو به زندگی، دولت‌ها  بر آن شده‌اند تا درراه افزایش شاخص‌های رفاهی ، اجتماعی و اقتصادی ، تلاش کنند و  با کاهش سطح اختلافات  بتوانند  این شاخص‌ها را بهبود بخشند. این درحالی است که در این مسیر نابسامانی‌های اجتماعی، اقتصادی ازجمله تورم، کاهش  توان خرید، معضلات  خانوادگی  ازجمله جدایی  همسران  و  نگهداری از  کودکان بی‌سرپرست، اعتیاد، بیماری  گریبان گیر شماری از افراد می‌شود،  به‌گونه‌ای که برای برداشتن این موانع  نیازمند یاری افراد و نهادهای دیگری هستند. در اینجاست که  نهادهای مردم‌نهاد به شکل خیریه‌ها و بنیادهای نیکوکاری شکل می‌گیرند.  به‌طوری‌که اهداف آن‌ها  یاری‌رساندن ازلحاظ مالی، پزشکی، بهیاری، اقتصادی، روانشناسی … به افراد نیازمند است. خیریه‌ها در كشورهای مختلف با عناوینی چون charity organizations  (موسسات خیریه) و  یاcharity foundations  (بنیادهای خیریه) شناخته می‌شوند.

حال اگر مد نظر داشته باشیم که  پایه و اساس منابع مالی موسسات خیریه، کمک‌های مردمی است درمی‌یابیم که باید کار را در این حوزه به مردم سپرد و از کمک‌های آن‌ها بهره گرفت.
اگر یک موسسه خیریه را سازمانی تعریف کنیم که به‌صورت غیرانتفاعی نیازهای اساسی انسان‌ها را برطرف کند، این موسسات می‌توانند کارکردهای مختلفی را دنبال کنند. در این حوزه می‌توان به موسسات خیریه بهداشتی و درمانی،  موسسات خیریه عمرانی، موسسات نگهداری یا سرپرستی، سازمان‌های خیریه آموزشی، موسسات خیریه مشاوره و موسسات توان یابی و بازپروری اشاره کرد.

این در حالی است مردم ایران به دلیل فرهنگ خود از دیرباز به امور خیریه علاقه‌مند و در این راه پیش‌قدم بوده‌اند و این امر باعث شده است که آغاز امور خیریه در ایران به گذشته‌های دور برگردد  اما آنچه در کتاب‌های تاریخ ثبت‌شده است، اولین ساختار اداری برای امور خیریه  مربوط به حدود ۱۱۰۰ سال پیش و در سال‌ها ۸۷۵ میلادی است.

بر همین اساس در این مطلب تلاش شده است تا مروری داشته بایم بر روند شکل‌گیری خیریه در ایران؛ از دوران پیش از اسلام تاکنون. چرا که این بررسی به ما نشان خواهد داد که این مسیر همواره در تکامل بوده و بر اساس شرایط روز در حال تغییر بوده است. تغییری که در این سالها با حضور شبکه بانکی و بانک قرض‌الحسنه مهر و طرح همیاران به روزهای بهتر برای نیازمندان می‌اندیشد. در این مطلب همراه ما باشید.

خیریه‌ها  در دوران پیش از اسلام

در دوران ایران باستان، ایرانیان بخش از درآمد را صرف خیرات برای فقرا و یا داد و دهش می‌کردند. سنت نذر، پیشکش و هدیه ، از دوران عیلامیان و مادها تا هخامنشیان و پس از آن‌ها، سلوکی و اشکانی و ساسانی پیش‌آمده است.

با رسمی‌شدن دین زرتشتی، بسیاری از افراد نیکوکار زرتشتی تمام یا قسمتی از مایملک خود را از قبیل زمین و باغ و آب و خانه و … وقف خیرات، دادودهش و کمک به نیازمندان می‌کردند.

پس از اسلام و پادشاهان بی‌کفایت

بعد از شکل‌گیری حکومت‌های همچون طاهریان، صفاریان و سامانیان، امور خیریه به‌عنوان یکی از مسائل مهم حکومتی موردتوجه قرار گرفت. به‌طوری‌که از مهم‌ترین زمینه‌های خیریه  در ایران می‌توان به  زمینه‌های علمی و فرهنگی نظیر ساخت مدرسه اشاره کرد. امور خیریه در طول تاریخ دچار فرازوفرودهای متعدد شده است. عوامل زیادی چون جنگ‌های داخلی و خارجی ، حمله مغول‌ها، پادشاهان بی‌کفایت و … باعث کمرنگ شدن کمک‌های خیرخواهانه و امور خیریه شد.

دوران قاجار و ایجاد موسسه‌های متنوع

در زمان قاجار نیز با توجه به جنگ‌های مختلف بازهم امور خیریه و خدمات اجتماعی آشفته بود. اما باروی کار آمدن وزیری به نام حسین‌خان سپه‌سالار یا میرزا حسین‌خان مشیرالدوله وضع تغییر کرد.

در دوران صدارت وی در سال 1288 بیماری «وبا» شیوع پیدا کرد و قحطی بزرگی شکل گرفت که کشتار بزرگی از مردم را در پی داشت. میرزا حسین‌خان در این دوران اقدام به پخت نان رایگان و توزیع آن‌ها در میان مردم کرد.  به‌طوری‌که یکی از راه‌هایی که او هزینه پخت این نان‌ها رو تامین می‌کرد  از طریق فروش بلیت کنسرت به سفرای خارجی و همسرانشان بود.  از سوی دیگر، در  دوره ناصری ، دوره ورود میسیونها مذهبی از کشورهای اروپایی و آمریکا به ایران بود. این میسیون ها علاوه بر خدمت‌رسانی به مسیحیان ایرانی به مردم عادی نیز کمک می‌کنند.

در سال ۱۳۰۸ یکی از میسیون‌های آمریکایی با حمایت ناصرالدین‌شاه زمینی را خریداری کرد و ساختمان یک بیمارستان را پی‌ریزی می‌کند. این بیمارستان در سال ۱۳۱۰، سه سال پیش از مرگ شاه افتتاح شد و به درمان رایگان مردم و پخش رایگان دارو میان مسلمانان و اقلیت‌ها پرداخت.

این‌گونه حرکت‌های باعث شد تا به‌مرور و پس از مشروطه خدمات اجتماعی و امور خیریه و سازمان‌دهی آن‌ها در دستور کار دولتمردان قرار گیرد. گروه‌هایی برای ساماندهی ایتام، زنان بی‌سرپرست و … شکل‌گرفته و سعی می‌کردند این اقشار آسیب‌دیده  را تحت پوشش قرار دهند.

به این صورت عملکرد جدیدی از کارهای خیریه شکل گرفت که ناشی از توجه افراد نیکوکار به معضلات اجتماعی بود. به‌طوری‌که اولین یتیم‌خانه ایران به سبك شبانه‌روزی مستقل در تهران ( محل انبار گندم سابق ) و در دوران ناصرالدین‌شاه ایجاد شد.

از آن زمان به بعد موسسه‌های مختلفى از سوى دولت‌ها یا افراد و گروه‌های خیر براى حمایت از نابینایان و ناشنوایان، معلولین ذهنى و جسمى و همچنین نیازمندان و بی‌سرپرستان به وجود آمد كه خدمات آن‌ها عموماً جنبه رفاهى و آموزشى داشته است.

دوران پهلوی و وزارت اوقاف

در دوره رضاشاه به بعد وزارت اوقاف و امور خیریه و حکومت متولی اوقاف بوده و آن را اداره می‌کرد. اقدامات خیریه توسط دستگاه‌های مختلفی انجام می‌شد که به دودسته دولتی و غیردولتی تقسیم می‌شده‌اند :

برخی سازمان‌های غیردولتی که در امور خیریه فعالیت داشته‌اند :

• خدمات اجتماعی
• جمعیت شیر و خورشید سرخ (نماینده صلیب سرخ در ایران)
• انجمن ملی حمایت از كودكان
• بنگاه حمایت مادران و نوزادان
  همچنین می‌توان به  فعالیت دستگاه‌های مختلف دولتی  همچون وزارت كشور، وزارت كشاورزی، وزارت بهداری، وزارت آموزش‌وپرورش، وزارت كار و امور اجتماعی اشاره کرد در این زمینه  اشاره کرد.

این در حالی است که قبل از پیروزی انقلاب اولین نمونه‌های صندوق‌های قرض‌الحسنه در ایران تأسیس شد .

دوران پس از انقلاب و ایجاد قرض‌الحسنه

پس از پیروزی انقلاب، این موسسه‌های مالی مردمی (قرض‌الحسنه) در کنار بانک‌های دولتی گسترش یافت. هرچند این مراکز و مؤسسات، کوچک و پراکنده  بوده، اما  نقش مهم و اساسی در حل مشکلات قشر فقیر و مستمند در مقایسه با خدمات بانک‌های دولتی، ایفا کرده  است.

در سال 1366 صندوق‏های قرض‌الحسنه در حدود 320 میلیارد ریال به‌طور قرض‌الحسنه به مردم وام داده‌اند، درحالی‌که بزرگ‌ترین بانک ایران «بانک صادرات ایران» در حدود 10 میلیارد ریال وام اعطا کرده بود. همچنین در سال 1362 قانون و مقررات تأسیس صندوق‌های قرض‌الحسنه توسط وزارت کشور صادر شد و در شمار بنیادهای مالی و تجاری غیر بانکی قرار گرفتند.

امروزه بیشتر سمن‌ها اعم از سمن‌های عام‌المنفعه خیریه، آموزشی، فرهنگی و … به دلیل نداشتن منابع مالی مشخص و تعریف‌شده با عناوین مختلف اقدام به جمع‌آوری اعانات و نذورات مردمی در قالب صدقات، کمک‌های مردمی نقدی و غیر نقدی می‌کنند که در نوع خود بی‌اعتمادی جامعه را نسبت به سازمان‌های مردمی در برداشته است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و نهادهای مختلفی مانند سازمان اوقاف و امور خیریه، کمیته امداد امام خمینی(ره) و سازمان بهزیستی تلاش‌های زیادی برای احراز سرپرستی موسسات خیریه کشور انجام دادند تا اینکه بالاخره در تاریخ 8/5/1384 ماده 32 آیین‌نامه اجرایی فعالیت سازمان‌های غیردولتی به تصویب هیئت دولت رسید که طی آن سازمان‌هایی اعم از بهزیستی کشور، وزارت ارشاد، وزارت علوم و هیئت بازرسی وزارت کشور بر اساس ضوابط و آئین‌نامه‌های سازمانی مجاز به صدور مجوز سازمان‌های غیردولتی شدند.

این در حالی است که چندی پیش  محمدعلی کوزه‌گر،معاونت مشارکت‌های مردمی و توانمندسازی سازمان بهزیستی کشور در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان اعلام کرده بودکه تعداد خیریه‌های کشور با عملکرد آن‌ها همخوانی ندارد.

او به  باشگاه خبرنگاران جوان اظهار کرد: در حال حاضر بیش از 8 هزار و 200 موسسه خیریه مجوز و پروانه فعالیت خود را از سازمان بهزیستی کشور دریافت کرده‌اند و مشغول به کار هستند.

نبود نظارت بر عملکرد مالی خیریه‌ها

معاونت مشارکت‌های مردمی و توانمندسازی سازمان بهزیستی کشور خاطرنشان کرد: متاسفانه توان مناسبی برای نظارت بر عملکرد موسسات خیریه به‌ویژه در بخش مالی آن‌ها وجود ندارد.

وی گفت:موسسات خیریه باید مجاب شوند که اگر تاکنون به‌صورت غیر نظارت‌پذیر یا کم نظارت فعالیت می‌کرده‌اند، عملکرد خود را در معرض نظارت کامل مجریان و مسئولان نظارت بر عملکرد موسسات خیریه قرار دهند.

همچنین به باور وی، متولی و مسئول اعطای مجوز به متقاضیان تأسیس موسسات خیریه باید سازمان بهزیستی کشور باشد و متاسفانه در حال حاضر این قبیل مجوزها توسط دستگاه‌های دیگر نیز مثل وزارت کشور، شهرداری، نیروی انتظامی و برخی دیگر از مجموعه‌ها نیز صورت می‌گیرد.

از طرفی  خیریه‌ها  و بنیادهای نیکوکاری  به‌گونه‌ای باید باشد که  اعتمادسازی را در میان مردم رواج داده و هر از چند گاهی با اعلام عملکردشان ، مردم را تشویق کنند  تا پول خود را  برای انجام کارهای خیر به  آن‌ها بسپارند.

درعین‌حال این نهادها در بحران‌های اقتصادی می‌توانند بخشی از مشکلات اقتصادی  را برطرف کنند و به باور برخی کارشناسان به‌مانند مُسکنی عمل کنند.

نقش بانک‌ها در امور خیریه

علی‌اصغر سعیدی ، اقتصاددان، درباره  تاثیر خیریه‌ها روی کاهش آسیب‌های اقتصادی معتقد است که خیریه‌ها و بنیادهای نیکوکاری در مواقع بحرانی  به‌مانند مُسکنی عمل  کرده و مشکلات را تا حدی کاهش می‌دهند  و این نهادها و سمن‌ها بخش کوچکی  از جامعه هستند که می‌توانند نیازهای افراد را برطرف کنند .

درعین‌حال وی خاطرنشان کرد: در جامعه مدرن  و در شرایط کنونی اقتصادی این اقدام (برطرف کردن نیازهای افراد آسیب‌پذیر) وظیفه دولت است چراکه منابع این خیریه‌ها هم کاهش‌یافته  و در این راه وزارت رفاه باید گروه‌های آسیب‌پذیر را شناسایی و نیازهای حیاتی آنان همچون سلامت، آموزش  و … را برطرف کند.

سعیدی درباره کمک بانک‌ها گفت: این موسسات می‌توانند با وام‌های کوتاه‌مدت و  با بهره کم در این راه کمک کنند چراکه از طرفی باید منابع بانکی در دوره زمانی کوتاهی بازگردد.

همچنین این اقتصاددان  یادآور شد: باوجود شرایط کنونی  به دلیل ناتوانی در پرداخت شهریه،  شماری از افراد از تحصیل بازمانده‌اند.

سپرده‌های خیر مردم در بانک

در ادامه تقوی، اقتصاددان هم درباره این نقش  براین باور است همانطورکه در کشورهای دیگر همچون آمریکا، اروپا  نیز چنین خیریه‌هایی وجود دارد در ایران هم خیریه‌ها و صندوق‌های قرض‌الحسنه  و بنیادهای نیکوکاری می‌توانند به حل مشکلات اقتصادی افراد رسیدگی کرده و از آسیب‌های اقتصادی بکاهند.

وی درعین‌حال  با مثبت شمردن خیریه‌ها و صندوق‌های  قرض‌الحسنه خاطرنشان کرد: در ایران افراد نیکوکار پول خود را به صندوق‌های صدقات یا بنیادها می‌بخشند و یا به‌صورت خودجوش به کسانی که می‌شناسند، کمک می‌کنند.

این در حالی است که باوجود خیریه‌ها،  یکی از راهکارهایی که  می‌تواند به‌نوعی مورد اعتماد افراد باشد ، سپرده قرض‌الحسنه  در بانک‌ها است؛ این نوع  سپرده به مشتریان این امکان را می‌دهد که وجوه مازاد بر نیاز خود را برای کمک  به افراد نیازمندان و برخورداری از پاداش معنوی نزد شعب بانک  قرار دهند و بانک از محل این سپرده‌ها اقدام به پرداخت تسهیلات قرض‌الحسنه به اقشار مختلف جامعه نماید، این در حالی است که وجوه واگذاری مشتریان در هر زمان قابل‌برداشت خواهد بود.

طرخ همیاران مهر و شروع کاری بزرگ

حال با بررسی گفته‌های کارشناسان و روند تاریخی خیریه‌ها در ایران، باید به نقش بانک ثرض الحسنه مهر ایران اشاره داشت که در این حوزه با به روز رسانی خود و روند خیریه‌ها در ایران اقدامی در خور توجه داشته است. در همین راستا  بانک قرض‌الحسنه مهر ایران با توجه به خط‌ مشی و رسالت کاری‌اش اقدام به راه‌اندازی طرحی به نام  همیاران مهر کرده است، به‌طوری‌که این  طرح  در راستای توسعه و گسترش فرهنگ قرض‌الحسنه، همسو با نیات خیرخواهانه و نوع‌دوستانه ، اقدام به تأمین مالی جمعی به‌منظور حمایت از نیازمندان کرده است. تا در  برطرف کردن بخشی از مشکلات افراد نیازمند جامعه سهیم باشد.

در این طرح، متقاضیان مبلغ موردنظر خود را در قالب عقد صلح و به‌صورت بلاعوض در حساب تعریف‌شده نزد این بانک واریز می‌کنند.

بانک متعهد می‌شود در طول زمان فعالیت خود، از محل این وجوه و همچنین اقساط وصولی ماهانه تسهیلات پرداختی وجوه موصوف، به پرداخت تسهیلات به اقشار نیازمند جامعه در زمینه‌های اشتغال‌زایی، کمک به بانوان سرپرست خانوار، درمان و … اقدام نماید و چنانچه به هر دلیل (بروز حوادث غیرمترقبه و …) امکان تداوم فعالیت را نداشته باشد، بانك تمامی وجوه دریافتی در این خصوص را به نهادها و سازمان‌های عام‌المنفعه هبه خواهد کرد.

البته این طرح به‌تازگی و در اردیبهشت 1397 معرفی  و در شعب استان‌های بانک قرض‌الحسنه مهر ایران راه‌اندازی شد. درحالی  که  به نظر می رسد برای ادامه دار بودن این روند ، معرفی و آشنایی مردم با چنین طرح‌هایی از سوی استانداران ، فرمانداران ، روحانیون، نهادهای  همچون کمیته امداد، سازمان بهزیستی ، … حایز اهمیت باشد، تا بتواند در بلند مدت نیازمندان را شناسایی و درعین‌حال افراد بیشتری را در راستای کمک مالی به این طرح ها جذب کند.

منابع

1-

http://hamyarannet.ir/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%D8%AE%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/

2http://www.salehoun.org/fa/42-

3-

https://www.wikiniki.org/foundation-types/

4-

https://www.qmb.ir/Index.aspx?page_=form&lang=1&sub=0&tempname=Pages&PageID=1363&isPopUp=False