در سال‌های گذشته سیاست‌های توسعه تجاری متعددی در دستور کار دولت قرار گرفته است و بازار بزرگی که در ۱۵ کشور همسایه ایران وجود دارد، راهبرد کلی توسعه صادرات به کشورهای همسایه را همواره در لیست سیاست‌های توسعه تجاری کشور قرار داده، اما راهکارهای اجرایی و عملیاتی برای توسعه این سیاست کمتر مورد‌توجه قرار داشته است. در حالی‌که قرار داشتن در رتبه دوم دنیا از نظر تعداد کشورهای همسایه، مزیتی را برای ایران فراهم کرده که مزیتی حتی فراتر از دسترسی به آب‌های آزاد است؛ چراکه امکان تبادل مستقیم کالا و خدمات بدون عبور از گذرگاه‌های تحت تسلط آمریکا را فراهم کرده و در صورت نیاز، با تهاتر کالاها و خدمات یا مبادله بر مبنای ارزهای محلی و منطقه‌ای یا تسویه مبادلات بر مبنای طلا، امکان دور‌زدن تحریم‌های نظام مالی بین‌المللی علیه ایران فراهم می‌شود.
افزون بر این موارد، ۱۵ کشور دارای مرز آبی یا خاکی با ایران، با مجموع جمعیتی بالغ بر ۶۰۰ میلیون نفر، دارای بازاری وارداتی به میزان ۱۱۴۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ بوده‌اند که متاسفانه سهم ایران از این بازار کمتر از نیم درصد بوده است. اگرچه ایران همواره در جمع بیست کشور بزرگ صادرکننده به مجموعه این ۱۵ کشور بوده و رتبه‌ای بین ۱۳ تا ۱۱ را به خود اختصاص داده، اما میزان صادرات به همسایگان، به مراتب کمتر از پتانسیل‌های موجود در بازار آن کشورها بوده است. ایران حداقل در پنج کشور مهم همسایه در ۱۰ سال اخیر جزو بیست صادرکننده اول به آن کشورها نبوده است. بنابراین، ظرفیت بسیار عظیمی برای توسعه تجارت و خصوصا صادرات ایران به کشورهای همسایه وجود دارد که نادیده گرفته شده است. در ۱۰ سال گذشته، کشورهای روسیه، امارات، ترکیه و عربستان، بزرگترین واردکننده‌های منطقه بوده‌اند و بیش از ۷۵درصد واردات منطقه را به خود اختصاص داده‌اند سهم ایران از واردات کشورهای مذکور بسیار اندک و ناچیز است به نحوی‌که میانگین حسابی سهم ایران از واردات این چهار کشور، به غیر از سال ۲۰۱۱، همواره کمتر از ۵/ ۱ درصد بوده است (میانگین هندسی این سهم‌ها به مراتب کمتر و در حدود ۲/ ۰ درصد بوده است). در مقابل، در کشورهایی مانند افغانستان، عراق، ترکمنستان و ارمنستان که سهم ایران از واردات بالا است، اندازه واردات آن کشورها اندک بوده لذا مجموع صادرات نسبت به پتانسیل کل منطقه پایین بوده است. سیاست‌گذاری موثر جهت بهره‌گیری از پتانسیل کشورهای همسایه در راستای توسعه صادرات کشور، نیازمند برداشتن گام‌های اجرایی از جمله شناسایی ترکیب کالاهای وارداتی این کشورها است. در ادامه به بررسی رتبه بندی کشورهای مقصد صادراتی ایران می‌پردازیم:
عراق: از میان 15 کشور همسایه ایران، عراق بزرگترین مقصد صادراتی کشور محسوب می‌شود. در سال 99 سهم عراق از کل ارزش صادرات ایران به بیش از 21 درصد رسیده است. در سال گذشته 25 میلیون و 670 هزار تن کالا به ارزش 7 میلیارد و 448 میلیون دلار به این کشور همسایه صادر شده که از نظر وزنی با رشد 9 درصدی و از نظر ارزشی با کاهش 11 درصدی روبه‌رو بوده است. البته سال گذشته به دلیل شیوع ویروس کرونا مرزهای مهم ایران با این کشور به مدت چند ماه بسته بود. همچنین مشکلاتی در بحث حمل و نقل نیز ایجاد شده بود و به صورت مقطعی دست‌اندازهایی را برای صادرکنندگان ایرانی ایجاد کرده بود.
امارات: دومین مقصد صادرات ایران از بین همسایگان، امارات است که سهم بیش از 13 درصدی از کل ارزش صادرات را در اختیار دارد. صادرات به این کشور همسایه هم از نظر وزنی و هم از نظر ارزشی نسبت به سال 98 رشد داشته است. بر این اساس، وزن کالاهای صادراتی با افزایش 27 درصدی به 15 میلیون و 437 هزار تن رسیده و ارزش کالاهای صادراتی به امارات با رشد 7 درصدی، 4 میلیارد و 661 میلیون دلار را تجربه کرده است.
ترکیه: سومین مقصد صادراتی ایران از بین 15 کشور همسایه، ترکیه است که سهم بیش از 7 درصدی از کل صادرات کشور در سال 99 را در اختیار گرفته است. صادرات به این کشور با کاهش 56 درصدی وزنی به 6 میلیون و 382 هزار تن و ارزش کالاهای صادراتی به ترکیه نیز با 42 درصد کاهش، به 2 میلیارد و 526 میلیون دلار رسیده است.
افغانستان: این کشور چهارمین مقصد صادرات ایران در بین کشورهای همسایه است. این کشور در سال 99 سهم بیش از 5/ 6 درصدی را از کل ارزش صادرات به خود اختصاص داده است. صادرات به این کشور از نظر وزنی رشد 12 درصدی داشته اما از نظر ارزشی با کاهش یک درصدی نسبت به سال 98 روبه‌رو بوده است. سال گذشته 7 میلیون و 28 هزار تن کالا به ارزش 2 میلیارد و 306 میلیون دلار از ایران به افغانستان صادر شده است.
پاکستان: پنجمین مقصد صادراتی ایران در بین کشورهای همسایه، پاکستان با سهم ارزشی نزدیک به 3 درصد از کل صادرات 99 است. صادرات به این کشور در سال 99 هم از نظر ارزشی و هم از نظر وزنی افت داشته است. براساس آمارهای سازمان توسعه تجارت، وزن کالاهای صادراتی ایران به پاکستان، با افت 4 درصدی روبه‌رو بوده و به 2 میلیون و 548 هزار تن رسیده است. همچنین ارزش کالاهای صادراتی با افت 3 درصدی نسبت به سال 98 ، یک میلیارد و 2 میلیون دلار ثبت شده است. البته براساس آنچه از سوی رئیس سازمان توسعه تجارت ایران اعلام شده، در سال جاری مذاکره برای تجارت آزاد با پاکستان ادامه خواهد داشت.
روسیه: این کشور با سهم 4/ 1 درصدی از کل ارزش صادرات 99 در جایگاه ششم مقاصد صادراتی در بین کشورهای همسایه قرار گرفته است. صادرات به این کشور هم از نظر وزنی و هم از نظر ارزشی رشد داشته است. وزن کالاهای صادر شده به روسیه در 99 نسبت به سال 98 با رشد 16 درصدی به یک میلیون و 51 هزار تن رسیده و ارزش آن با افزایش 9 درصدی، رقمی معادل 504 میلیون دلار را به ثبت رسانده است.
عمان: هفتمین مقصد صادرات ایران در بین همسایگان، عمان است که سهم 3/ 1 درصدی را از کل صادرات سال گذشته به خود اختصاص داده است. صادرات به این کشور با کاهش 4 درصدی وزنی به یک میلیون و 997 هزار تن رسیده و با افت 17 درصدی ارزشی 438 میلیون دلار ثبت شده است.
جمهوری آذربایجان: مقصد هشتم صادرات ایران در بین بازارهای هدف، جمهوری آذربایجان است که سهمی معادل 1/ 1 درصد از کل ارزش صادرات را در اختیار دارد. صدور کالا به جمهوری آذربایجان با افزایش وزنی 9 درصدی نسبت به سال 98 روبه‌رو بوده و رقمی معادل 997 هزار تن را به ثبت رسانده است. اما ارزش کالاهای صادراتی افت 13 درصدی را تجربه کرده و به 383 میلیون دلار رسیده است.
ارمنستان: این کشور نهمین مقصد صادرات ایران در بین همسایگان محسوب می‌شود که سهمی نزدیک به یک درصد از کل ارزش صادرات را به خود اختصاص داده است. صادرات به ارمنستان به لحاظ وزنی افت 22 درصدی و به لحاظ ارزشی کاهش 17 درصدی داشته است. سال گذشته یک میلیون و 246 هزار تن کالا به ارزش 305 میلیون دلار به این کشور صادر شده است.
قزاقستان: دهمین مقصد صادراتی ایران از بین 15 کشور مذکور، قزاقستان است که سهم این کشور نیم درصد کل ارزش صادرات سال گذشته است. صادرات به قزاقستان هم از نظر وزنی افت 44 درصدی را تجربه کرده و هم از نظر ارزشی با کاهش یک درصدی روبه‌رو شده است. صادرات به قزاقستان در سال 99 ارزشی معادل 167 میلیون دلار و وزنی معادل 338 هزار تن داشته است.
نویسنده: احمد عزیزاله خمسه
منابع: اقتصاد آنلاین ، دنیای اقتصاد
