شرکت‌های کوچک صنعت لبنی در مرز ورشکستگی

احسان جنتی فرد، دبیر کنفرانس بین المللی بهینه‌کاوی|طبق گزارش‌ مرکز آمار ایران، بخش عمده اشتغال (۵۹.۲) صنعتی کشور طی سال ۱۳۹۰ در بنگاه‌هایی با کارکنان کمتر از ۴۰۰ نفر متمرکز بوده است.

به گزارش رتبه آنلاین، در چند سال اخیر، به علل مختلفی، بنگاه‌های کوچک و متوسط به سمت تعطیلی و نیمه‌تعطیلی پیش‌رفته‌اند. بر اساس اطلاعات برآمده از گزارش رسمی مرکز آمار ایران، حداقل ۶٠ درصد بنگاه‌های تولیدی که اغلب بنگاه‌های کوچک و متوسط هستند، تعطیل شده‌اند؛ تا اواخر فرودین سال 1395، ۵۰ درصد واحدهای مستقر در شهرک‌های صنعتی با ۲۵ درصد ظرفیت خود فعالیت می‌کردند و این در حالی است که در خوشبینانه‌ترین حالت ۱۰ هزار واحد تولیدی تعطیل شده‌اند.

با توجه به جایگاه و اهمیت ویژه شرکت های کوچک و متوسط در اقتصاد و نظر به آمار نگران کننده ای که در زمینه میزان تعطیلی این واحدها و یا فعالیت در شرایط رو به افول آنها وجود دارد، ضرورت بررسی دلایلی که می توانند زمینه های حذف شرکت های کوچک و متوسط را فراهم آورند بیش از پیش احساس می شود.

حداقل سطح تولید در بازار، شرط بقا و رقابت پذیری

ورود بنگاه های اقتصادی به عرصه اقتصاد همواره به عنوان معیاری اصلی برای سنجش عملکرد هر بخش یا منطقه محسوب می‌شود. در حالیکه برخی که ورود شرکت ها در اندازه کوچک پیشنهاد می نمایند، گروهی دیگر بر این باورند که شرکت های بزرگ به دلیل استفاده از صرفه های ناشی از مقیاس بر بنگاه های کوچک ارجحیت دارند.

در اقتصاد، ساختار بازار یکی از ابتدایی ترین مبانی می باشد که بر مبنای آن هر بازار در طیفی بین رقابت کامل تا انحصار کامل قرار می گیرد و اندازه بهینه تولید مفهومی است که با توجه به ساختار بازاری که در آن قرار گرفته است تعیین می شود. اهمیت اندازه بهینه از آن جهت است که با مقایسه اندازه موجود در هر بنگاه با اندازه بهینه می توان به ظرفیت های ممکن از حیث اشتغال، تولید و ارزش افزوده دست یافت.

در ادبیات اقتصادی سطحی از تولید که در آن از صرف های مقیاس به طور کامل استفاده می شود و هزینه متوسط در حداقل خود باشد را سطح تولید بهینه یا حداقل اندازه کارا (Minimum Efficient Scale) می نامند.

بهینه کاوی و مطالعه موردی صنعت لبنی

برای تعیین میزان اندازه تولید بهینه در صنعت محصولات لبنی از روش کومانور-ویلسون استفاده شده است و به منظور بررسی میزان آسیب و یا تهدیدی که برای شرکت های کوچک و متوسط در این صنعت وجود دارد میزان سهم بازار این شرکت ها طی سال های 90 – 94 مورد بررسی قرار گرفته است.

صنعت محصولات لبنی به دلیل شرایط آب و هوایی ایران به عنوان یکی از مزیت های نسبی ورود به عرصه های تجارت بین الملل قلمداد می شود. اما این صنعت نتوانسته است متناسب با این مزیت جایگاه شایسته خود را در بین کشورها کسب نماید.

تولید در اندازه هایی کمتر از اندازه بهینه از اصلی ترین دلیل این موضوع محسوب می شود. به این منظور تعداد 21 شرکت در گروه محصولات لبنی جهت مطالعه در طی سال های 90 – 94 انتخاب شده اند و اطلاعات آنها از پایگاه داده مورد استفاده شبکه بهینه کاوی ایران (www.irbn.ir) گرفته شده است. پایگاه داده مذکور بزرگترین پایگاه اطلاعاتی در زمینه شاخص های مالی، اقتصادی و بهره وری است که اطلاعات بیش از 5000 بنگاه اقتصادی را از سال 1382 تاکنون در قالب 60 گروه تولیدی و خدماتی و بازرگانی در اختیار دارد. این اطلاعات شامل 180 شاخص عملکردی بنگاه ها است که هر سال داده های خام آنها از صورت های مالی حسابرسی شده گرفته شده و به دو نرخ جاری و تورم زدایی شده محاسبه شده اند.

بر این اساس در طی سال های مورد بررسی مقادیر ارزش فروش این شرکت ها جهت مقایسه با یکدیگر مورد استفاده قرار گرفته است که به صورت جدول است:

توضیح جدول: شرکت هایی که اسامی آنها با شماره آمده است، شرکت هایی هستند که به دلیل اینکه بورسی نیستند، اسامی آنها ذکر نشده است.

تصاحب بازار توسط 2 شرکت 

بر اساس محاسبات صورت گرفته تنها دو شرکت نخست از حداقل اندازه کارا باالاتر بوده اند و این موضوع نشان دهنده آن است که دو شرکت برتر در حال تصاحب نسبی بازار هستند به گونه ای که هر سال مقدار ارزش فروش بیشتری نسبت به حداقل اندازه کارا دارند و اندازه شرکت آنها در حال رشد است.

به منظور بررسی تاثیر فعالیت شرکت های مورد بررسی در کمتر از حداقل اندازه کارا در این صنعت سهم بازار این شرکت ها در طی سال های 90 – 94 مقایسه شده است.

همانگونه که در جدول مربوط به درصد سهم بازار شرکت های مورد بررسی قابل ملاحظه می باشد، عموما شرکت هایی که از حداقل اندازه کارا برخوردار بوده اند درصد سهم بازار آنها نیز مقدار بالایی می باشد که البته شاخص درصد سهم بازار به عنوان یکی از شاخص های امید به تداوم فعالیت شرکت و توان رقابت با سایر شرکت های همگروه در نظر گرفته شده است و لزوما شرکت هایی که درصد سهم بازار آنها در حال کاهش می باشد، به معنای کاهش توان رقابت پذیری آنها می تواند نباشد.

بنابراین همانطور که پیشتر هم عنوان شد با توجه به اینکه صنعت محصولات لبنی به عنوان یکی از مزیت های رقابتی در اقتصاد کشور مطرح می باشد و با توجه به ماهیت این صنعت که واحدهای تولیدی آن بیشتر باید به مصرف کننده نزدیک باشند می تواند فرصت مناسبی را برای رقابت در منطقه نیز فراهم نماید.

خطر پیش روی شرکت های کوچک و متوسط

بنابراین در ارتباط با موضوع شرکت های کوچک و متوسط یکی از مهمترین نکاتی که به آن پرداخته شود، تداوم فعالیت های آنها در صنعت مربوطه می باشد. یکی از مباحثی که در ارتباط با شرکت های کوچک و متوسط بیشتر مطرح می شود تاسیس و راه اندازی و تکثرگرایی بیش از حد شرکت های کوچک و متوسط در صنایع مختلف به منظور اشتغالزایی و کاهش نرخ بیکاری در شهرهای مختلف در کشور می باشد. اما نکته مهمی که باید به آن توجه نمود تداوم حیات این شرکت ها پس از تاسیس است؛ چرا که اگر پس از مدتی فعالیت به حالت تعطیل و یا نیمه تعطیل درآیند بخش عمده ای از نفرات به کار گرفته شده به جمع بیکاران آن منطقه افزوده خواهند شد .

حال با توجه به برنامه ریزی هایی که این اشخاص تازه بیکار شده برای زندگی شخصی خود بر اساس فعالیت در آن واحد تولیدی برای انجام داده اند و اکنون با با وضعیت ورشکستگی بنگاه مواجه شده اند می تواند تبعات زیان بار بیشتری نسبت به بیکاری اولیه به بار آورد. بنابراین ضروری است بنگاه‌های اقتصادی و همچنین سیاستگذاران نسبت به موضوع بزرگ شدن یک شرکت که حتی در اندازه کوچک و متوسط نباشد اما هنوز در اندازه حداقل کارا فعالیت نمی نمایند توجه بیشتری کنند.

برای بنگاه های کوچک و متوسط ضروری است با توجه به اینکه در چه صنعتی در حال فعالیت هستند با تشخیص اندازه بهینه تولید در زمینه فعالیتی خود در جهت رسیدن به این اندازه تلاش نمایند تا بتوانند از ویژگی های صرفه به مقیاس تولید در صنعت خود بهره مند شوند. در غیر اینصورت شرکت های بزرگتری که در این حیطه فعالیت می نمایند عرصه را بر آنها تنگ می نمایند و با گذشت زمان بازار به سمت انحصار بیشتر حرکت نموده و بنگاه های کوچک با تهدیدهای جدی مواجه خواهند شد.