حجت بهادری کارشناس مسوول واحد امور اعضای شرکت بورس تهران| با توجه به رویه موجود در بازار سرمایه ایران در صورتی که یک مشتری یا سرمایه‌گذار تمایل به انتقال حساب معاملاتی خود از یک شرکت کارگزاری به شرکت دیگری داشته باشد، سیستم جامع و الکترونیکی برای اجرای آن وجود ندارد. یعنی سیستمی وجود ندارد که مشتری بتواند به‌صورت یکجا و الکترونیکی کلیه دارایی‌های خود اعم از پول نقد، سهام، اوراق قرضه، واحدهای صندوق سرمایه‌گذاری و سایر دارایی‌ها را به یک شرکت کارگزاری دیگر انتقال دهد.
به گزارش رتبه آنلاین، بررسی بازارهای سرمایه در سایر کشورها خصوصا در آمریکا نشان می‌دهد که این فرآیند در جهت کاهش زمان، ریسک و هزینه عملیاتی با به‌کارگیری سیستم‌های یکپارچه و پیشرفته تسهیل شده است. در این مطلب قصد داریم نگاهی به اجرای این فرآیند در بازار سرمایه سایر کشورها بیندازیم و آن را با رویه موجود در بازار سرمایه ایران مقایسه کنیم و پیشنهادی درخصوص راه‌اندازی چنین سیستمی ارائه کنیم.
روند انتقال حساب مشتریان در بین شرکت‌های کارگزاری آمریکا
گاهی اوقات سرمایه‌گذاران تمایل به انتقال حساب‌های اوراق بهادار خود از یک شرکت کارگزاری به یک شرکت کارگزاری دیگر دارند. این فرآیند هر ساله و بدون هیچ گونه مشکلی برای حساب مربوط به هزاران مشتری انجام می‌شود. البته گاهی اوقات تاخیرهایی نیز به دلیل وجود برخی قوانین پیش می‌آید. در اکثر موارد، انتقال حساب مشتریان بین شرکت‌های کارگزاری به‌صورت یک فرآیند خودکار انجام می‌گیرد. شرکت ملی تسویه اوراق بهادار (NSCC) (The National Securities Clearing Corporation) برای تسهیل انتقال حساب یک مشتری از یک کارگزاری به کارگزاری دیگر سیستمی را با عنوان «سرویس انتقال خودکار حساب مشتری» (ACATS) (Automated Customer Account Transfer Service) راه‌اندازی کرده است. این سیستم رویه‌های این انتقال را تنظیم و استاندارد کرده، هزینه‌های عملیاتی را کاهش داده و تسویه معاملات را سرعت بخشیده است. این انتقال شامل دارایی‌های متداول از قبیل وجه نقد، سهام، اوراق قرضه شرکت‌های داخلی، اوراق قرضه شهرداری‌ها، واحدهای صندوق‌های سرمایه‌گذاری و اوراق اختیار معامله و سایر دارایی‌ها است.
برای شروع فرآیند انتقال حساب، مشتری چه کاری باید انجام دهد؟
افرادی که مایل به انتقال حساب اوراق بهادار خود از یک کارگزاری به دیگری هستند، «فرم آغاز انتقال» (TIF) را تکمیل می‌کنند و آن را به شرکت کارگزاری که خواهان انتقال حساب به آن هستند، ارسال می‌کنند. بعد از اینکه کارگزاری جدید که کارگزاری دریافت‌کننده (receiving firm) نامیده می‌شود، فرم مورد نظر را دریافت کرد، از طریق سیستم ACATS با کارگزاری قدیمی یا همان کارگزاری تحویل‌دهنده (delivering firm) ارتباط برقرار می‌کند.
فرآیند انتقال حساب شامل چه مواردی است؟
اگرچه فرآیند انتقال حساب به‌صورت خودکار انجام می‌شود اما گاهی اوقات به دلیل وجود موارد و قوانین خاصی، دچار نوعی پیچیدگی می‌شود که در ادامه به آن اشاره خواهد شد. زمانی که کارگزاری جدید فرم TIF را دریافت کرد، یکسری از اطلاعات مشتری از قبیل نام حساب، شماره تامین اجتماعی و شماره حساب موجود در کارگزاری قدیمی را در سیستم ACATS وارد می‌کند. بلافاصله پس از وارد شدن داده‌ها از سوی شرکت جدید، از طریق یک تابع خودکار پیامی مبنی بر درخواست انتقال یک حساب از طریق سیستم ACATS برای کارگزاری قدیمی یا همان کارگزاری تحویل‌دهنده ارسال می‌شود.
مسوولیت‌های کارگزاری قدیمی
در صورتی که هر یک از داده‌های مشتری از قبیل نام مشتری یا شماره تامین اجتماعی که از سوی شرکت کارگزاری جدید در سیستم ACATS ثبت شده است با اطلاعات موجود در کارگزاری قدیمی مطابقت نداشته باشد، این شرکت مجاز است درخواست انتقال حساب مزبور را نپذیرد و آن را رد کند. در صورتی که درخواست مورد نظر رد شود، کارگزاری جدید ممکن است داده‌های وارد شده را اصلاح کند یا با مشتری تماس‌گرفته تا از صحت اطلاعات وارد شده در فرم مورد نظر اطمینان حاصل کند. در کل هر موقع اطلاعات مشتری مورد مطابقت قرار گرفت، این انتقال مجاز به انجام است. از لحظه‌ای که کارگزاری جدید، درخواست را در سیستم ACATS وارد می‌کند حدودا سه روز کاری طول می‌کشد تا فرآیند تایید و مطابقت اطلاعات کامل شود.
بررسی توسط کارگزاری جدید
هنگامی که درخواست انتقال حساب تایید شد، کارگزاری قدیمی لیستی از دارایی‌های موجود در حساب مشتری را از طریق سیستم ACATS برای کارگزاری جدید ارسال می‌کند. کارگزاری جدید نیز این لیست را بررسی می‌کند تا تصمیم بگیرد که آیا مایل به قبول این انتقال حساب است یا نه. سرمایه‌گذاران باید بدانند که شرکت کارگزاری جدید مجبور به افتتاح یا انتقال حساب نیست و می‌تواند تصمیم بگیرد که کدام یک از سرمایه‌گذاری‌ها یا دارایی‌ها را قبول کند. شرکت جدید در این مرحله می‌تواند برخی دارایی‌های مشتری را از فرآیند انتقال حذف یا آنها را اصلاح کند. مهمترین دلیل عدم موافقت کارگزاری جدید با درخواست انتقال حساب، سیاست‌های اعتباری آن است. به‌عنوان مثال ممکن است دارایی‌های مشتری از لحاظ کیفیت در سطح پایینی باشند و آنها را نتوان به‌عنوان ارزش تضمین در حساب مشتری ثبت کرد یا اینکه اصولا این دارایی‌ها از حداقل ارزش تضمین کمتر باشند. اگر فرآیند انتقال شامل صندوق‌های سرمایه‌گذاری یا دارایی‌های بیمه‌ای باشد، شرکت مقصد باید دستورالعمل‌های مربوط به ثبت مجدد این اوراق را در نظر داشته باشد.
چارچوب زمانی
بعد از اینکه مطابقت داده‌های مشتری تایید شد و شرکت کارگزاری جدید نیز با این درخواست موافقت کرد، حدود سه روز طول می‌کشد تا دارایی‌ها مشتری از سوی کارگزاری قدیمی به شرکت جدید منتقل شوند. به این دوره زمانی، فرآیند تحویل می‌گویند. در این مرحله گزارشی با عنوان گزارش تسویه توسط سیستم مورد نظر برای آگاهی از تسویه دارایی‌ها برای دو طرف انتقال حساب ارسال می‌شود. این گزارش همچنین برای سایر شرکت‌های درگیر در فرآیند تسویه دارایی‌ها نیز ارسال می‌شود. در کل فرآیند تطبیق و فرآیند تحویل ۶ روز کاری طول می‌کشد.
عواملی که باعث طولانی شدن فرآیند انتقال حساب می‌شود
در صورتی که شرکت قدیمی، ماهیتی غیر‌کارگزاری داشته باشد (مثلا بانک، صندوق سرمایه‌گذاری یا موسسه اعتباری)، فرآیند انتقال در مدت زمان بیشتری تکمیل می‌شود. همچنین در مواردی که انتقال حساب مستلزم یک متولی یا پشتیبان از قبیل حساب بازنشستگی فردی یا حساب ولایتی برای فرزند صغیر باشد، زمان بیشتری نیاز است. قبل از اینکه این انتقال صورت گیرد، بهتر است که مشتری فرآیند انتقال را بررسی و آن را درک کرده باشد. علاوه بر این با کارگزاری جدید تماس گرفته و با سیاست‌ها و محدودیت‌های خاص آن شرکت که ممکن است بر فرآیند انتقال تاثیر داشته باشد، آشنا شود. خرید و فروش اوراق بهادار در طول فرآیند انتقال حساب باعث پیچیدگی و تاخیر در انتقال حساب می‌شود. حتی برخی شرکت‌های کارگزاری در طول فرآیند انتقال، حساب مشتری را فریز (freeze) می‌کنند؛ به این معنی که هیچ گونه خرید و فروشی در این مدت مجاز نیست. مثلا اگر سهم ABC یک سهم پرنوسان بوده و مشتری نگران است که نتواند آن را در طول فرآیند انتقال، بفروشد، بهتر است این فروش قبل از آغاز فرآیند انتقال حساب صورت گیرد.
روش موجود در بین شرکت‌های کارگزاری در ایران
در بازار سرمایه ایران زمانی که سهامدار برای اولین بار سهامی را می‌خرد این دارایی زیر نظر همان شرکت کارگزاری قرار می‌گیرد که اصطلاحا کارگزار ناظر گفته می‌شود. سهامدار می‌تواند این سهم را صرفا در همان شرکت کارگزاری به فروش برساند. در صورتی که سهامدار مایل به فروش سهام مورد نظر در یک شرکت کارگزاری دیگر باشد باید با همراه داشتن گواهی نقل و انتقال سهم مورد نظر که توسط شرکت سپرده‌گذاری منتشر می‌شود و توسط شرکت کارگزاری ممهور می‌شود به هر یک از شعب سایر شرکت‌های کارگزاری مراجعه و فرم تغییر کارگزار ناظر را تکمیل کند. کارگزار مورد نظر با استفاده از سیستم‌های موجود این تغییر کارگزار ناظر را انجام داده و سپس سهامدار می‌تواند سهم مورد نظر را در شرکت کارگزاری جدید به فروش برساند.
حدودا یک روز طول می‌کشد تا فرآیند تغییر کارگزار ناظر تکمیل شود و سهامدار بتواند سهام خود را در شرکت کارگزاری جدید به فروش برساند. این فقط در مورد خود سهام شخص است در حالی‌که حساب این شخص در کارگزاری مبدا ممکن است بستانکار باشد یا اینکه این فرد ممکن است دارای واحدهای صندوق سرمایه‌گذاری بوده یا قرارداد سبدگردانی با شرکت کارگزاری مورد نظر انعقاد کرده باشد.
چند سال پیش خبری درخصوص تغییر سیستم موجود تغییر کارگزار ناظر مطرح و قرار شد سیستم معاملات هیبریدی راه‌اندازی شود ولی تاکنون اقدامی صورت نگرفته است. در این مدل هر فردی به هر میزان سهم و از هر کارگزاری که می‌خواهد خریداری می‌کند اما این میزان سهام را صرفا از طریق کارگزاری‌هایی که سهام را خریداری کرده است، می‌تواند به فروش برساند؛ به این ترتیب دیگر سهامدار یک کارگزار ناظر ندارد و ممکن است یک سهامدار چند کارگزار ناظر داشته باشد. این سیستم برای نگهداری دارایی‌های مالی پس از معاملات استفاده می‌شود. به عبارت دیگر، به دلیل آنکه سرمایه‌گذاران مجبور می‌شوند سهام خود را حتما از طریق کارگزاری‌هایی که به خریداری سهم پرداخته‌اند، به فروش برسانند، این امر باعث می‌شد که کارگزاری‌ها مدیریت ریسک انجام دهند.
نتیجه‌گیری
در حال حاضر امکان انتقال سریع، مستقیم و الکترونیکی تمام دارایی‌های یک مشتری از یک شرکت کارگزاری به یک شرکت کارگزاری دیگر وجود ندارد. مشتری ممکن است از کارگزاری قدیمی اعتبار دریافت کرده و در حساب تضمین خود انواع سهام، حق تقدم سهام و اوراق مشارکت داشته باشد یا اینکه این مشتری قرارداد سبدگردانی با کارگزاری امضا و واحدهای صندوق کارگزاری را خریداری کرده باشد. سیستمی یکپارچه برای انتقال یکجای آنها وجود ندارد. مشتری باید سهام خود را از طریق سیستم تغییر کارگزار ناظر به یک شرکت دیگر منتقل کند. در صورتی که مشتری در کارگزاری مبدا دارای مانده بستانکار باشد، شرکت کارگزاری باید چکی را در وجه حساب مشتری به وی پرداخت کند و مشتری با مراجعه به بانک و انتقال آن به حساب کارگزاری جدید، این وجه را منتقل سازد. همچنین درخصوص انتقال واحدهای صندوق سرمایه‌گذاری شرکت کارگزاری که مشتری در آن سرمایه‌گذاری کرده هیچ راهی جز فروش این واحدها و تبدیل به وجه نقد وجود ندارد.
مشاهده می‌شود که انتقال کامل کلیه دارایی‌های یک مشتری از یک کارگزاری به دیگری فرآیندی وقت‌گیر، هزینه‌بر و توأم با ریسک‌هایی هم برای مشتری و هم برای شرکت‌های کارگزاری است. ممکن است مشتری در کارگزاری قدیمی از اعتبار استفاده و سهامی را خریداری کرده باشد. در صورتی که سهام مورد نظر در کارگزاری قدیمی فریز نشده باشد امکان انتقال غیرقانونی به کارگزاری جدید و فروش آنها وجود دارد. در نتیجه راه‌اندازی سیستم جامع و الکترونیکی در جهت تسهیل انتقال کلیه حساب‌های مشتریان بین شرکت‌های کارگزاری و ارتباط الکترونیکی این شرکت‌های با شرکت سپرده‌گذاری، بانک‌ها و موسسات اعتباری، صندوق‌های سرمایه‌گذاری، شرکت‌های سبدگردانی و سایر نهادها موضوعی ضروری است.
منبع : دنیای اقتصاد