عدم تفکیک بین قرض بدون بهره و قرض‌الحسنه یک نقطه ضعف است.
توسعه فرهنگ قرض‌الحسنه یکی از چالش‌های این سالهای سیاست گذاران شبکه بانکی ایران است. موضوعی که در سیستم بانکداری ایران و بر اساس بانکداری بدون ربا و در این قانون پیگیری می‌شود. قانونی که به قرض‌الحسنه، به‌عنوان رفتاری برخاسته از تعالیم دینی نگاه دارد و این موضوع را رفتاری ارزشی می‌شناسد که با توجه به فلسفه‌هایی که برای آن برشمرده شده، کارکردهای مؤثر و متعددی برای فرد و جامعه دارد . در اساس این سنت به لحاظ همین کارکردها و آثار توصیه و تأکید شده و درواقع نشان دهنده دیدگاه‌ها و نکته‌سنجی‌های دقیق اسلام است. نقش تربیتی این فرهنگ در خودسازی، شکوفایی فضیلت‌ها و نیکی‌ها بسیار حائز اهمیت است؛ ازاین‌رو بخش عمده‌ای از این جریان پویا را مسائل انسانی و تربیتی تشکیل می‌دهد. بر این پایه، برای دستیابی به آثار فرهنگ قرض‌الحسنه که در کتاب و سنت مطرح‌شده است، شرایط و شاخص‌هایی ذکرشده که چنانچه در مرحله اجرا و عمل رعایت شوند، کارکرد مطلوب این فرهنگ در عرصه‌های گوناگونش به‌روشنی تحقق خواهد یافت و جامعه از آن‌ها سودمند خواهد شد.
حال با ظهور بانک‌های خاص قرض الحسنه در ایران، حالا این موضوع مطرح است که «روش های توسعه این بخش با چه مکانیزمی قرار است هدایت شود» و قرار است این فرهنگ چگونه بسط یابد. در این خصوص در گفت و گو با محسن پدرام، رئیس هیأت مدیره بانک قرض‌الحسنه مهر ایران به دنبال پاسخگویی به بخشی از این پرسش هستیم. این گفت و گو را می‌خوانید:
به عنوان پرسش نخست می‌خواستم دیدگاه شما را درباره دلایل عدم اقبال عمومی به فرهنگ سپرده‌گذاری قرض‌الحسنه را بدانم. به نظر شما تا چه میزان این موضوع فردی و درون جامعه‌ای است؟
برای جذب سپرده‌ها و نقدینگی در اقتصاد نیاز به ابزار و انگیزه برای سپرده‌گذار است. در سیستم بانکداری سود ابزاری برای کنترل و جذب سپرده‌گذار است. همچنین در هنگام نیاز به سرمایه‌گذاری در اقتصاد با کاهش نرخ سود تسهیلات، انگیزه و تقاضا برای وام و سرمایه‌گذاری را افزایش می‌دهند. ولی در سیستم بانکداری قرض‌الحسنه فقدان اهرم کافی برای جذب سپرده‌ها به چشم می‌خورد. در بانکداری، نرخ سود از پیش تعیین‌شده، صاحبان وجوه را به‌سوی بانک می‌کشاند. اگر بانک به پول بیشتری نیاز داشته باشد، نرخ سود سپرده‌های بانکی را افزایش می‌دهد و هرگاه احساس کند نیاز به پول کمتری دارد، نرخ سود سپرده‌ها را کاهش می‌دهد. در جهت اعطای تسهیلات نیز هرگاه بخواهد تقاضای مردم را افزایش دهد، نرخ سود وام را کاهش می‌دهد و هرگاه بخواهد تقاضا را کاهش دهد، نرخ سود وام را افزایش می‌دهد. در بانکداری قرض‌الحسنه، بانک فقط سپرده قرض‌الحسنه دریافت می‌کند و در بانکداری قرض‌الحسنه افرادی که نیازمند وام‌های خرد بوده مشتریان این نوع بانکداری هستند.
موضوع انگیزه‌های اجتماعی و نیت‌های خیرخواهانه در ترویج قرض‌الحسنه و فرهنگ این بخش را در شرایط کنونی در جامعه چگونه ارزیابی می‌کنید؟ راه‌های برون‌رفت از وضع کنونی و بهبود و ترویج این فرهنگ را در چه مقوله‌هایی مستتر می‌بینید؟
انگیزه مشارکت در سنت قرض‌الحسنه به مقدار زیادی به انگیزه‌های معنوی و اخروی وام‌دهنده مربوط می‌شود و با رشد یا تضعیف انگیزه‌های دینی افراد، فرهنگ قرض‌الحسنه نیز رشد یافته یا تضعیف می‌گردد.
در جامعه کنونی اعتقادات مذهبی نقش پررنگی در زندگی افراد دارند و حتی فرهنگ صدقه که در آن فرد بانی از اصل مال نیز می‌گذرد، از قوت زیادی برخوردار است. لیکن در جهت گردآوری وجوه و پرداخت قرض‌الحسنه به نیازمندان گام‌های زیادی است که باید برداشته شود. دو عامل مهمی که بر مشارکت افراد در این سنت تأثیر اساسی می‌گذارد، «توان مالی فرد قرض دهنده” و ” اطمینان از پرداخت صحیح قرض و سپس بازپرداخت آن است”. در مورد اول: با توجه به افزایش تورم، بیکاری، کاهش قدرت خرید و عدم توزیع متناسب ثروت؛ عموم افراد به درآمد نیاز بیشتری داشته و این امر ضریب مشارکت آنان را کاهش می‌دهد. به‌عبارتی‌دیگر، رونق اقتصادی حتی منجر به تقویت سنت قرض‌الحسنه می‌گردد. باید توجه داشت که در شرایط رکود یا بازار پر نوسان، افراد علاوه بر اینکه کمتر توان مشارکت دارند؛ ترس و نگرانی ایشان در خصوص آینده بر این عدم مشارکت آنان می‌افزاید. در مورد دوم: افراد برای اطمینان از بازپرداخت قرض، می‌بایست عاملیت را به بانک‌ها و صندوق‌های قرض‌الحسنه بسپارند که در این حالت وجهه و اعتبار آن نهاد مالی از اهمیت زیادی برخوردار است. علاوه بر وجاهت نهاد مالی در عودت سپرده‌های افراد، مسئولیت سخت‌تری بر دوش بانک‌های و صندوق‌های قرض‌الحسنه بسپارند که در این حالت وجهه و اعتبار آن نهاد مالی از اهمیت زیادی برخوردار است. علامه بر وجاهت نهاد مالی در عودت سپرده‌های افراد، مسئولیت سخت‌تری بر دوش بانک‌های قرض‌الحسنه سنگینی می‌کند و آن اطمینان دادن به مردم در خصوص مصرف درست امانات مردمی و رساندن آن به دست افرادی است که واقعاً نیازمند بوده و در اولویت دریافت قرض می‌باشند. بانک‌های قرض‌الحسنه در راستای این اطمینان سازی نقشی سازنده و مؤثر دارند.
کمبودهای فرهنگ قرض‌الحسنه در ایران را تا چه میزان ناشی از نقش تصمیم گیران و متصدیان امور اقتصادی کشور و نظام اقتصادی و سیستم بانکی کشور می‌دانید؟ آیا به نظر شما این التزام عملی درباره ترویج فرهنگ قرض‌الحسنه وجود دارد یا خیر؟
التزام عملی به فرهنگ مهمی مانند قرض‌الحسنه تنها با رسیدگی بخشی و مقطعی محقق نمی‌شود. برای ترویج و فراگیر شده این فرهنگ به‌صورت نظام‌مند، نیاز به همکاری و هماهنگی تمامی ارکان تأثیرگذار اقتصادی کشور مانند وزارت امور اقتصادی و دارایی، مجلس شورای اسلامی، بانک مرکزی و غیره وجود دارد و باید برنامه‌ای مدون برای رشد این فرهنگ تدوین شود و تمامی ارگان‌ها فهم مشترکی از این برنامه داشته باشند. تصمیم گیران و متصدیان سیستم بانکی کشور باید توجه داشته باشند زمانی که عموم جامعه تصور مناسبی در خصوص مصرف صحیح منابع قرض‌الحسنه نداشته باشند، جذب منابع سخت‌تر و گسترش این فرهنگ مشکل‌تر خواهد بود. ارائه آمار و گزارش منابع جمع‌آوری‌شده و سرفصل‌های پرداختی و آمار افراد بهره‌مندی شده از منابع می‌تواند کمک شایانی به استقبال بیشتر مردم و مشارکت ایشان در تجهیز این منابع کرده و از بسیاری شبهات جلوگیری نماید. نکته قابل‌ذکر دیگر آنکه یکی از علل کاهش سهم سپرده‌های قرض‌الحسنه پس‌انداز در نظام بانکی، رونق گرفتن صندوق‌های قرض‌الحسنه (با و بی مجوز) ارزیابی می‌شود و این صندوق‌ها موفق شده‌اند درصد قابل‌توجهی از سپرده‌های قرض‌الحسنه در نظام بانکی را طی سالیان اخیر جذب کنند. این امر ممکن است مانع از اجرای تصمیمات یکپارچه و هدفمند در خصوص جهت‌دهی سنت قرض‌الحسنه در سطح ملی شده و سطح فعالیت آن را بیشتر در سطح محلی نگه می‌دارد. به‌طورکلی با توجه به حضور بانک‌های دولتی و خصوصی و مؤسسات مالی و اعتباری در کشور متأسفانه کمتر به اشاعه فرهنگ اصیل قرض‌الحسنه بر اساس موازین اسلام توجه شده است.
با توجه به الزام‌های قانون بانکداری بدون ربا چرا همچنان شاهد عدم تفکیک بین قرض‌الحسنه و قرض بدون بهره در معنای عام هستیم و توجه واقعی به بانک‌های حوزه قرض‌الحسنه در اولویت شبکه بانکی کشور نیست؟
به‌رغم نقاط قوتی که در قانون بانکداری بدون ربا موجود است، نقاط ضعف مختلفی نیز در آن وجود دارد که ازجمله می‌توان به عدم تفکیک بین قرض بدون بهره و قرض‌الحسنه نام برد.
در حال حاضر تمامی سپرده‌های جاری و پس‌انداز، بر اساس عقد قرض‌الحسنه تعریف‌شده‌اند. این در حالی است که عقد قرض‌الحسنه در اقتصاد اسلامی دارای ویژگی خیرخواهانه بودن است و نیت فرد می‌بایست نوعی ایثار باشد. ازاین‌رو ممکن است فردی به فرد دیگری قرض بدهد، اما این قرض به دلیل نداشتن نیت خیرخواهانه ماهیتاً قرض‌الحسنه نباشد.
بنابراین اگر فردی برای بهره‌برداری از خدمات مالی، حساب‌جاری افتتاح کند و یا اینکه به‌منظور دستیابی به جوایز بانکی، حساب پس‌انداز افتتاح کند، گرچه قرض بدون بهره به بانک داده است، لیکن نمی‌توان نام آن را قرض‌الحسنه نهاد.
بنابراین با توجه به لزوم اصلاح موضوع در قانون بانکداری بدون ربا، می‌توان راهکارهای ذیل را جهت رفع مشکل مذکور به کار برد:
- توسعه قانونی ابزارهای مالی اسلامی در حوزه تجهیز و تخصیص منابع
- ارائه ابزارهای شرعی و قانونی مناسب جهت ارتباط با بانک‌های متعارف و اسلامی در سطح بین‌المللی
با توجه به عملکرد مؤثر بانک‌های قرض‌الحسنه و عدم تعهد پرداخت سود به سپرده‌های مشتریان (نسبت به سایر بانک‌های کشور)، این بانک‌ها بالأخص بانک قرض‌الحسنه مهر ایران با رشد در تمام شاخص‌های اصلی عملکرد سیستم بانکی و سوددهی مناسب با پوشش هزینه‌های خود از محل کارمزد وام‌های پرداختی توانسته نگاه‌ها را به‌صورت کاملاً ویژه و مثبت به سمت خود تغییر داده و گام‌های مؤثری در حوزه‌های بهبود رفاه و معیشت مردم، ازدواج جوانان، ارتقای وضعیت سلامت و درمان و همچنین اشتغال‌زایی و کارآفرینی بردارد.
با توجه به بحرانی که مؤسسات مالی غیرمجاز و صندوق‌ها برای اقتصاد ایران ایجاد کردند، حس و اعتماد عمومی به این مؤسسات کاهش یافت… با این شرایط برای اصلاح فرهنگ عمومی در حوزه قرض‌الحسنه سخت‌تر شد یا خیر؟ در این بخش برای ترویج فرهنگ چه باید کرد؟
با توجه به ماهیت فعالیت بانک‌های قرض‌الحسنه و صندوق‌های قرض‌الحسنه، چهارچوب عملیات این دو نهاد متفاوت بوده و بانک‌های قرض‌الحسنه تحت نظارت بانک مرکزی و مقید به اجرای دستورالعمل‌های صادره می‌باشند. لذا حس اعتماد عموم در بانک‌های قرض‌الحسنه تغییرنیافته و نشانه بارز آن رشد حدود 83 درصدی منابع قرض‌الحسنه بانک قرض‌الحسنه مهر ایران در سال 96 است.
در این راستا به‌منظور ارتقا فرهنگ قرض‌الحسنه در کشور و افزایش منابع قرض‌الحسنه سیستم بانکی، آشنا کردن مردم با فواید و منافع معنوی و حتی مادی عقود اسلامی ازجمله قرض‌الحسنه که بتواند مردم را به ایفای نقش مؤثرتر در این عرصه مجاب کند، بسیار حائز اهمیت بوده که ازجمله راهکارهای آن می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- معرفی و ترویج هرچه بیشتر سنت قرض‌الحسنه توسط رسانه‌های گروهی ازجمله صداوسیما و بهره‌مندی از استادان و عالمان حوزوی آشنا با مسائل اقتصادی و مفهوم قرآنی و حدیثی قرض‌الحسنه
- با توجه به تبلیغات گسترده و اهدای جوایز گران به حساب‌های قرض‌الحسنه بهتر است در رویه فعلی بازنگری جدی صورت گرفته و با انجام تبلیغات و اطلاع‌رسانی، فرهنگ اصیل قرض‌الحسنه در جامعه پیاده‌سازی شده و از این طریق مشارکت بیشتر مردم جلب گردد. این در حالی است که از بدو تأسیس بانک قرض‌الحسنه مهر ایران تاکنون هیچ‌گونه قرعه‌کشی بر روی حساب‌ها انجام نپذیرفته و با سعی بر اجرای صحیح فرهنگ قرض‌الحسنه در جامعه و اعطای تسهیلات به افراد نیازمند و با نیت خیرخواهانه، فعالیت انجام می‌پذیرد.
- شفاف‌سازی: ارائه آمار و گزارش منابع جمع‌آوری‌شده و سرفصل‌های پرداختی و آمار افراد بهره‌مند شده این منابع می‌تواند کمک شایانی به استقبال بیشتر مردم و مشارکت ایشان در تجهیز این منابع باشد و از بسیاری از شبهات جلوگیری نماید.
مشکلات تأمین مالی خرد در ایران؛ سال‌هاست که عموم مردم را با مشکل مواجه کرده است. در این بخش تأثیر صندوق‌های قرض‌الحسنه و تأثیر روش‌های مدرن در این حوزه چگونه است؟
صندوق‌های قرض‌الحسنه واحدهای مالی غیر بانکی هستند که بدون مشارکت و دخالت دولت و با مشارکت مردم و مؤسسات خصوصی تشکیل‌شده و با فنّاوری و رفتار مدیریتی متفاوت با سیستم بانکی به جمع‌آوری سپرده‌های مردم و مؤسسات و پرداخت وام ضروری و کوتاه‌مدت و با کارمزد و بهره کم به آن‌ها اقدام می‌کنند. این صندوق‌ها که برخی رسمی و برخی دیگر غیررسمی هستند به جهت نیت خیرخواهانه مؤسسین و ماهیت عقد قرض‌الحسنه در زمره مؤسسات خیریه قلمداد شده و می‌تواند معادل نهاد تأمین مالی خرد و در بخش‌های صندوق‌های خانوادگی، شغلی و صنفی، محلی و منطقه‌ای فعالیت نمایند.
اما تعداد زیاد صندوق‌های قرض‌الحسنه که عمدتاً بدون مجوز فعالیت می‌نمایند، ازجمله مشکلات و عوامل عدم اعتماد مردم به سیستم بانکی است و این صندوق‌ها منابع قرض‌الحسنه کشور را جمع کرده ولی درنهایت در تقسیم آن در مواردی که باید مصرف نمی‌شود که باعث می‌شود ظرفیت قرض‌الحسنه کشور دچار ابهام شود.
لذا درصورتی‌که تأمین مالی خرد جامعه خاصه از طریق بانک‌های قرض‌الحسنه (که دارای مجوز فعالیت از بانک مرکزی بوده و نزد مردم از اعتماد بالایی برخوردار می‌باشند) و به‌منظور افزایش اشتغال‌های خرد و دانش‌بنیان با تقویت منابع قرض‌الحسنه انجام پذیرد، نتایج مثبتی در پی خواهد داشت.
ازجمله موارد کاربردی که برای شروع تسهیلات قرض‌الحسنه می‌تواند خیلی کمک کند حمایت از کسب‌وکارهای کوچک و کارآفرینان نوپا و دانش‌بنیان است که قاعدتاً وقتی می‌خواهد کار جدیدی به‌ویژه از نوع خرد تجربه نشده اتفاق بیافتد، فرد اطلاع ندارد که طرح بازده لازم را دارد یا ندارد و وقتی می‌خواهد از سیستم بانکی منابع بگیرد تسهیلاتی با سودهای بالا به وی اعطا می‌شود. این کار باعث می‌شود تا پروژه‌ای که مشخص نبود بازده دارد یا ندارد مشمول سود شود. لذا برای این‌چنین کارهایی بهترین نوع تسهیلات کارآفرینی از نوع قرض‌الحسنه است، نه تسهیلات بانک‌های تجاری که انتظار 20 درصد سود دارند. چراکه در تسهیلات قرض‌الحسنه فقط کارمزد وجود دارد و فرد آسوده‌خاطر است که در کار جدید تنها بناست اصل پول را بازگرداند، در این حالت طرح با خیال آسوده‌تری اجرا و با تقویت منابع قرض‌الحسنه به اشتغال‌های خرد و دانش‌بنیان نیز کمک خواهد شد.
در همین راستا بانک قرض‌الحسنه مهر ایران با اجرای طرح‌های تسهیلاتی مختلف در قالب عقد قرض‌الحسنه با کارمزد صفرتا 4 درصد در توانمندسازی اقشار نیازمند جامعه فعال بوده و همچنین با ساماندهی صندوق‌های خانوادگی و طرح‌های ویژه همواره در تأمین مالی خرد جامعه کوشا است.
