زمین‌های زیر کشت توتون به قطعات کوچکی تبدیل شده‌اند و سن توتون‌کاران هم رو به افزایش است. زمین‌داران می‌گویند که کمتر جوانی حاضر به کشت توتون و ورود به این حوزه میشود، چون تولید این محصول بسیار زحمت دارد. زمینی که در آن توتون کشت میشود، باید شرایط خاصی داشته باشد…
به گزارش رتبه آنلاین، روزنامه شرق نوشت: «توتون شاید تنها محصول صنعتی زراعی باشد که وزارت جهاد کشاورزی صفر تا صد تولی‌گری تولید آن را به وزارت صمت واگذار کرده است. محصولی که کشت آن کار هر کسی نیست و روزبه‌روز از جمعیت کشتکاران در این حوزه کاسته میشود. کشاورزانی که از پوشش‌های حمایتی کمتر برخوردارند ولی محصولی پرزحمت می‌کارند، مساعده‌ها، بذر، کود و سم خود را از شرکت دخانیات به عنوان یکی از زیر مجموعه‌های وزارت صمت دریافت می‌کنند و در نهایت محصول خود را به خریدار انحصاری این گیاه می‌فروشند. در چنین شرایطی ریش و قیچی قیمت‌گذاری هم دست کارشناسانی است که توتون را درجه‌بندی می‌کنند و البته کشاورزان می‌گویند که این کارشناسان گاهی جانب انصاف را هم رعایت نمی‌کنند. سختی کشت توتون باعث شده است که نسل جوان حاضر نباشد به این کار ادامه دهد اما با نگاهی به میزان صادرات و واردات توتون از سال ۹۰ تا ۹۷، درمی‌یابیم که برنامه‌ریزی برای بهبود کیفیت تولید و حفظ کشتکاران توتون می‌تواند برای کشور ارزآوری داشته باشد. بر اساس آمارهای استخراج‌شده از گمرک در یک بازه زمانی هشت ساله، ۹ میلیون و ۲۹۴ هزار و ۱۷۱ تن انواع توتون از کشور صادر و ۱۳۰ میلیون و ۶۰۱ هزار و ۳۵۴ تن از این محصول به ایران وارد شده است. به میزان واردات توتون خام باید واردات سیگارت به‌عنوان محصولی آماده – در قالب واردات رسمی و قاچاق – را هم اضافه کرد. از توتون تولیدی در مزارع کشور برای تولید سیگار استفاده میشود. هر گاه بدانیم در شش‌ماهه ابتدای امسال، ۲۶ میلیارد و ۴۴۰ میلیون نخ سیگار در ایران مصرف شده است که این سیگارها یا در کارخانه‌های داخلی تولید شده یا از مسیر قاچاق به بازار راه یافته‌اند، متوجه گردش مالی بالای این صنعت خواهیم شد. این گردش مالی بالا، ارزش آن را دارد که با برنامه‌ریزی مناسب‌تر، زمین‌های زیر کشت توتون را بهره‌ورتر کنیم؛ چرا که کشاورزان توتون‌کار به‌ویژه در شمال کشور می‌گویند که امکان کشت این محصول در تناوب دیگر محصولات زراعی برای آنها وجود دارد و محصول زراعی یاد شده به صورت دیم کشت میشود. با این اوصاف، اگر برنامه داشته باشیم، نه‌تنها می‌توان مانع از تغییر الگوی کشت در اراضی کشاورزی شد بلکه می‌توان با کشت محصولی صنعتی، مصرف آب باران یا همان آب سبز را در کشور افزایش داد و قدری هم درآمد بیشتری نصیب کشاورزان کرد. با اصلاح وضعیت معیشتی کشاورزان، تبعات منفی ناشی از درآمد اندک در این قشر هم به حداقل خواهد رسید.
برای تولید هر نخ سیگار که در عرض کمتر از چند دقیقه دود شده و به هوا می‌رود، میلیون‌ها دقیقه وقت صرف میشود. زنجیره تولید سیگار به عنوان یک محصول دخانی از مزرعه شروع میشود. محصولی که کشت آن کاری بسیار دشوار است. به دلیل عدم انجام تحقیقات مناسب روی واریته‌های توتونی که بعدا در کارخانه‌ها کاغذ به دور آن پیچیده شده و با نصب فیلتر تبدیل به یک نخ سیگار میشود، راندمان تولید در مزارع چندان بالا نیست. کشاورزان ۹ ماه از سال درگیر کاشت، داشت و برداشت توتون می‌شوند، در حالی که میشود با استفاده از بذرهای اصلاح‌شده، دوره رشد گیاه را کاهش داد و از توتون در تناوب کشت دیگر محصولات زراعی استفاده کرد. هرچند در حال حاضر هم در برخی از استان‌ها مثل گلستان، توتون را به‌عنوان محصول کشت دوم می‌کارند تا کشاورزان از محل فروش آن درآمد بیشتری داشته باشند.
آزمایش خاک قبل از کشت
توتون در شرایط اقلیمی مختلف کشت میشود و توتون‌کاران مازندرانی می‌گویند که برای کشت این محصول آب مصرف نمی‌کنند. ریحان‌آباد، کمی بعد از بهشهر، واقع در استان مازندران، یکی از صدها روستایی است که بخش کوچکی از اراضی زراعی آن به کشت توتون اختصاص یافته است. این روستا از آن نقاطی است که سابقه کشت توتون در آن به پیش از پیروزی انقلاب برمی‌گردد. بر اساس برنامه‌های توسعه‌ای که در آن سال‌ها برای کشور تدوین شده بود، علاوه بر احداث کارخانه دخانیات در شرق مازندران، یک مرکز تحقیقات هم برای معرفی واریته‌های جدید توتون به کشاورزان کمی آن‌طرف‌تر از ریحان‌آباد ایجاد شده است. البته کشاورزان می‌گویند این مرکز خیلی هم فعال نیست. در حال حاضر از آن سطوح کشت چندده‌هکتاری توتون در شرق مازندران خبری نیست. زمین‌های زیر کشت توتون به قطعات کوچکی تبدیل شده‌اند و سن توتون‌کاران هم رو به افزایش است. زمین‌داران می‌گویند که کمتر جوانی حاضر به کشت توتون و ورود به این حوزه میشود، چون تولید این محصول بسیار زحمت دارد. زمینی که در آن توتون کشت میشود، باید شرایط خاصی داشته باشد. از آنجا که توتون محصولی کلردوست است، تمام کلر موجود در خاک را در برگ‌های خود ذخیره می‌کند. گاز کلر سمی است، به همین خاطر، توتون نباید در زمینی کشت شود که حاوی کلر باشد تا میزان جذب این عنصر در گیاه به حداقل برسد و برای مراحل بعدی تولید، مشکل ایجاد نکند. کشاورزان ریحان‌آباد عنوان می‌کنند که قبل از انتخاب زمین برای کشت توتون، مروجان اداره دخانیات خاک را آزمایش می‌کنند تا حاوی کلر نباشد. آزمایشات خاک در منطقه بهشهر نشان می‌دهد که اراضی ۳۰۰ متر پایین‌تر از ریل راه‌آهن فاقد کلر بوده و برای کشت توتون مناسب هستند، به همین خاطر، این اراضی توسط توتون‌کاران اجاره میشود یا این که صاحبان این زمین‌ها خود رأسا اقدام به کشت توتون می‌کنند.
زنان، نیروی کار اصلی مزارع توتون
کار در مزارع توتون در انحصار زنان است. شاید هم سختی کار، این انحصار را برای زنان ایجاد کرده است. کشت توتون از خزانه آغاز میشود. خزانه می‌تواند یک کرت یک متر در ۱۰ متر در حاشیه حیاط منازل روستاییان باشد. نشاهای تولیدشده در این قطعه کوچک زمین برای زیر کشت‌بردن هزار متر مربع کافی است. زنان کار نشا در مزرعه را از نیمه‌های اسفندماه آغاز می‌کنند. بعد از رشد بوته، کار برگ‌چینی در میانه بهار آغاز میشود. زنان درست قبل از طلوع آفتاب راهی مزرعه می‌شوند تا برگ‌های سبز توتون را جمع‌آوری کرده و به گرمخانه‌ها برسانند. گرمخانه هم اتاقی کوچک در گوشه حیاط منازل است که با وام و مساعدت‌های ادارات دخانیات ساخته میشود. گرمخانه از یک مشعل و یک فن تشکیل شده و کار خشک کردن برگ توتون و رنگ‌آوری در آن انجام میشود. کار برداشت برگ در تابستان از ساعت چهار صبح و قبل از طلوع آفتاب آغاز میشود و از آنجا که این کار دشوار تا انتهای پاییز ادامه دارد، زمان آغاز برگ‌چینی هم به تناسب تغییر شرایط طلوع آفتاب، در فصول سردتر کمی به تأخیر می‌افتد. اگر چه زنان ریحان‌آبادی سیگار نمی‌کشند و حتی مصرف قلیان هم در میانشان رایج نیست، اما گرد و غبار حاصل از عملیات فرآوری و دسته‌بندی برگ‌های توتون، ریه‌هایشان را دچار مشکل کرده و اغلب آنهایی که در مزارع توتون کار می‌کنند، با مشکلات تنفسی روبه‌رو هستند.
کشاورزانی که بیمه ندارند
مردها در ریحان‌آباد چندان نقشی در مزرعه ندارند. بیشتر کار نقل‌وانتقال زنان بر سر زمین را عهده‌دار هستند و گاهی هم برگ‌های توتونی را که برای انتقال به گرمخانه آماده شده‌اند به داخل این محل منتقل می‌کنند. مردها صرفا مالک زمین‌هایی هستند که زن‌ها روی آنها کار می‌کنند تا محصولی صنعتی تولید شود. آن طور که حبیب فلاح، توتون‌کار ریحان‌آبادی به «شرق» می‌گوید: در استان مازندران سه نوع توتون باسما، ویرجینیا و بارلی کشت میشود.
او ادامه می‌دهد: بعد از خشک‌شدن برگ‌های توتون، این برگ‌ها توسط کارشناسان اداره دخانیات درجه‌بندی می‌شوند تا قیمت‌گذاری شده و به کارخانه منتقل شوند که البته در این فرآیند، اغلب کارشناسان دخانیات درجه نامرغوب‌تر را به محصولات کشاورزان اختصاص می‌دهند تا پول کمتری به آنها پرداخت کنند.
به گفته فلاح، اکثر کشتکاران منطقه زمین ندارند و زمین‌های آنها استیجاری است. این کشاورزان زمین کشاورزی را اجاره می‌کنند و سه به یک می‌کارند؛ یعنی سه قسمت محصول متعلق به کشاورز و یک قسمت آن به صاحب زمین اختصاص می‌یابد. این کشاورز اضافه می‌کند: بسیاری از کشاورزانی که ۵۰ سال است توتون می‌کارند، بیمه ندارند. در حالی که توتون در انحصار یک شرکت است و برای حمل محصول باید پروانه حمل داشته باشید، کسی هم به صورت آزاد این محصول را نمی‌خرد؛ چرا باید توتون‌کاران بیمه نداشته باشند. شرکت دخانیات شش تا هفت هزار پرسنل دارد. کشاورز باید توتون را بکارد اما آن آقا که در اداره نشسته، بهترین حقوق را دریافت کند، بیمه هم باشد و سنوات بگیرد ولی کشت‌کاری که ۵۰ سال است توتون کشت می‌کند، حتی بیمه هم نداشته باشد.
مشقت‌های تولید محصول
فلاح از مشقت‌های تولید محصول می‌گوید. او ادامه می‌دهد: برای تولید برگ مرغوب بعد از نشاکاری، چندین مرحله وجین، کود‌دهی، سم‌دهی و سرزنی انجام میشود تا به مرحله برداشت برگ برسیم. از هر بوته توتون، چهار یا پنج بار برداشت برگ انجام میشود.
به گفته این توتون‌کار، کشت توتون در مقایسه با گندم سود بیشتری دارد اما درد سرهای آن هم زیاد است. برای نشا باسما به ازای هر هکتار به ۲۰ کارگر نیاز است. برای ویرجینیا هم باید به ۱۰ تا ۱۲ کارگر حقوق داد. اگر بارندگی کم باشد، باردهی مزارع به نصف کاهش می‌یابد.
او می‌گوید: اگر بارش‌ها مناسب باشد، نیازی به آبیاری بعد از نشاکاری وجود ندارد اما اگر هوا گرم باشد، ۲۰ تانکر چهارهزارلیتری آب به نشای کشت‌شده داخل زمین داده میشود. امکان خرید آب هم برای کشاورزان وجود دارد اما از آنجا که گران تمام میشود و برای کشاورز نمی‌صرفد، کمتر کسی سراغ خرید آب می‌رود.
فلاح اضافه می‌کند: توتون باسما حدود پنج تا شش درجه دارد و تفاوت دو گونه باسما و ویرجینیا در اندازه برگ‌های آنهاست. توتون باسما نسبت به ویرجینیا برگ‌های کوچک‌تری دارد.
او بیان می‌کند: از هر هکتار زمین یک‌ونیم تن باسما برداشت میشود. هر کیلوگرم باسمای درجه یک ۴۰ هزار تومان قیمت دارد. ویرجینیای درجه یک هم ۲۳هزارو ۶۰۰ تومان قیمت می‌خورد و اگر کشاورزان در هر هکتار دو تن محصول از این واریته را برداشت کنند، دو هزار تومان برای محصول درجه یکشان پاداش می‌گیرند.
توتون خارجی ارزان‌تر از تولید داخل
کورش نصرتی‌قلعه کارشناس کشت و ترویج دخانیات بهشهر هم در گفت‌وگو با «شرق» درباره قیمت خرید توتون از کشاورزان عنوان می‌کند: میانگین قیمت خرید هر کیلوگرم ویرجینیا از کشاورزان حدود ۱۵ هزار تومان است. در واریته ویرجینیا بسته به درجه محصول قیمت هر کیلوگرم برگ خشک‌شده از چهار هزار تومان تا ۲۵ هزار تومان متغیر است.
او ادامه می‌دهد: اگر همین محصولی را که از کشاورزان به قیمت ۱۵ هزار تومان خریداری میشود به کشور وارد کنیم، به ازای هر کیلوگرم باید ۱۲ هزار تومان پرداخت کنیم اما در درازمدت به مشکل برخواهیم خورد. زیرا ممکن است خارجی‌ها چند سال به ما محصول بدهند ولی بعد روند تحویل محصول را متوقف کنند.
نصرتی‌قلعه یادآور میشود: یک‌زمانی سیاست دخانیات این شده بود که توتون را ارزان‌تر وارد کند اما بعد به این نتیجه رسیدند کشوری که به ما توتون می‌دهد، اگر خیالش راحت شد که در ایران تولید نداریم، ممکن است دیگر محصول به ما نفروشد و کارخانه‌ها دچار مشکل شوند. زیرا ما که نمی‌توانیم کارخانه‌ها را جمع کنیم یا به سیگاری‌ها بگوییم که سیگار نمی‌دهیم. در چنین شرایطی یا باید سیگار آماده را از این کشورها بخریم یا باید توتون را با سه برابر قیمت خریداری کنیم زیرا کشورهای تأمین‌کننده می‌دانند ما در کشور تولید توتون نداریم.
او می‌گوید: در حال حاضر سیاست دخانیات این است که روی کشت داخل بیشتر تلاش کنیم. سال قبل قیمت توتون درجه یک ۱۵ هزار تومان بود و امسال این رقم به ۲۵ هزار تومان رسیده است. این یعنی ۶۰ درصد رشد در قیمت خرید توتون درجه یک داشته‌ایم.
۲ تولید بیش از ۲۰ برگ در هر بوته
به گفته کارشناس کشت و ترویج دخانیات بهشهر، برداشت برگ توتون در چهار تا پنج چین متفاوت بسته به رسیدگی توتون انجام میشود؛ پابرگ، پشت پابرگ، کمربرگ و لچه‌برگ مراحل برداشت برگ توتون است که هر کدام پس از خشک‌شدن، محصولی با درجه متفاوت تولید می‌کند.
او ادامه می‌دهد: ما به‌عنوان کارشناس یا مروج توتون‌ها را بررسی می‌کنیم. وقتی چهار برگ پایینی رسیده باشد، به توتون‌کاران می‌گوییم که می‌توانید چهار برگ پایین را برداشت کنید. البته همه توتون‌کاران ما حرفه‌ای هستند و نیازی نیست به آنها بگوییم کی و چقدر برداشت کنید. در هر مرحله از برداشت بین چهار تا پنج برگ برداشت میشود. یک بوته سالم و ایده‌آل حدودا ۲۰ تا ۲۵ برگ باید تولید کند.
نصرتی‌قلعه بیان می‌کند: برگ توتون بعد از برداشت به گرمخانه می‌رود. برگ‌های سبز توتون را بعد از کاست‌زنی به درون گرمخانه منتقل می‌کنیم. گرمخانه شامل یک فن و مشعل است و از حرارت آن برای خشکانیدن برگ استفاده میشود. هر برگ باید در چهار مرحله خشکانده شود. مرحله اول مرحله رنگ‌آوری است. باید توتونی را که برداشت کردیم به رنگ زرد تبدیل کنیم. رنگ‌آوری نیاز به ۸۰ درصد رطوبت دارد. برای رنگ‌آوری دمای گرمخانه باید بین ۳۰ تا ۳۵ درجه باشد و ترجیحا بهتر است روی ۳۵ درجه نگه داشته شود. این دما تا زمانی که برگ به رنگ زرد برسد ادامه می‌یابد. در این مرحله دریچه‌های گرمخانه باید بسته باشد تا ۸۰ درصد رطوبت را تأمین کنیم.
او اضافه می‌کند: بعد از رسیدن به رنگ زرد، دریچه‌های گرمخانه نیمه‌باز میشود. هر یک ساعت دمای این محیط را یک درجه بالا می‌بریم تا به دمای ۴۰ تا ۴۲ درجه برسیم، بعد روی این دما توقف می‌کنیم. این مرحله مرحله پژمردگی یا تثبیت رنگ است. در این مرحله رطوبت گرمخانه را خارج می‌کنیم و در واقع دما را بین شش تا هشت درجه بالا می‌بریم تا رنگ زردی که به‌وجود آوردیم، روی برگ‌های توتون ثابت شود.
کارشناس کشت و ترویج دخانیات بهشهر ادامه می‌دهد: مرحله سوم خشکانیدن پهنک است. در این مرحله دما از ۴۰ تا ۵۲ درجه بالا می‌رود. دما هر یک ساعت یک درجه بالا برده میشود تا به دمای ۵۲ برسیم و پهنک برگ خشک شود. بعد از این مرحله به خشک‌شدن دمار برگ می‌رسیم. دمار یا همان دمبرگ قوی‌ترین قسمت برگ است که خشک‌شدن آن نیاز به درجه حرارت بیشتر و زمان بیشتری دارد. به‌همین‌دلیل دما را از ۵۲ به بالا می‌بریم. گاهی دما تا ۶۸ یا ۷۰ درجه هم- بستگی به وضعیت- به برگ توتون می‌رسد.
به گفته او در یک گرمخانه که بین ۳۵۰ تا ۴۰۰ کیلوگرم توتون خشک تحویل دهد، حدود ۵۰ هزار تومان گاز مصرف میشود. بین ۲۰ تا ۵۰ هزار تومان هم برق مصرف میشود. البته بهای گاز برای گرمخانه‌ها با تعرفه کشاورزی حساب میشود. به این ترتیب قیمت این حامل انرژی بسته به وضعیت مصرف تصاعدی بالا نمیرود و برای توتون کار به‌صرفه‌تر خواهد بود.
نصرتی‌قلعه درباره زمان خشک‌شدن برگ می‌گوید: زمان خشکانیدن، به کلفتی برگ بازمی‌گردد. هرچه برگ‌ها نازک‌تر باشد، زمان کمتری برای خشک‌شدن آن صرف میشود.
کشت ۵۰۰ هکتار توتون در مازندران
دغدغه اصلی وزارت جهاد کشاورزی تأمین غذای مردم است. طبیعی است که در چنین شرایطی این وزارتخانه چندان تمایلی برای صدور مجوز تغییر الگوی کشت به منظور تأمین نیاز کارخانه‌های دخانی را که محصولی تفننی برای قشری خاص تولید می‌کنند، نداشته باشد اما کارشناس کشت و ترویج دخانیات بهشهر بیان می‌کند: وزارت جهاد کشاورزی محدودیتی برای سطح زیر کشت توتون ایجاد نمی‌کند اما دخانیات برای خرید محصول، سهمیه دارد. به‌عنوان مثال روستای ریحان‌آباد در سال جاری می‌تواند صد تُن توتون تحویل دهد. دخانیات روی این میزان برنامه‌ریزی می‌کند اما جهاد کشاورزی برنامه نمی‌ریزد که سطح خاصی از زمین زیر کشت برود.
او درباره سطح زیر کشت توتون در مازندران می‌گوید: اطلاعات دقیقی ندارم اما در بهشهر، چلمردی، سورک و ساری هم کشت توتون وجود دارد. فکر می‌کنم حدود ۵۰۰ هکتاری بشود.
نصرتی‌قلعه درباره فرق توتون و تنباکو هم عنوان می‌کند: فرق توتون و تنباکو این است که توتون در سیگار استفاده میشود ولی تنباکو محصول جدایی است. ما در ایران چهار واریته باسما، بارلی، ویرجینیا و توتون تنباکو تولید می‌کنیم. در خرمن سیگار بارلی و باسما و ویرجینیا ترکیب میشود. بارلی برای پرکنندگی سیگار است و فضا را پر می‌کند. باسما برای عطر و طعم سیگار است و ویرجینیا برای نیکوتین سیگار است. توتون تنباکو واریته جدایی است که خود برگ توتون را می‌گیرند و خرد می‌کنند؛ به عنوان تنباکو در قلیان استفاده می‌کنند. آن چه در این منطقه کشت میشود، برای تولید سیگار است.
به گفته او دخانیات پول توتون را در انتهای فصل برداشت به کشاورزان می‌دهد. به ازای هر هکتار زمین، در طول فصل کشت دو میلیون تومان مساعده به کشاورزان در چند مرحله می‌دهد تا آنها بتوانند کارهای اولیه آمادگی زمین برای کشت را انجام دهند. در قبال این مساعده‌ها هم هیچ سودی از کشاورز نمی‌گیرد. همچنین کود و سم در اختیار کشاورزان قرار می‌دهد و هزینه حمل توتون تا کارخانه‌های سیگار را هم می‌پذیرد.
کاهش قاچاق، افزایش تولید داخل
اگر چه تا همین چند سال پیش دخانیات در انحصار دولت بود اما برای رفع این انحصار، گویا به چند شرکت بخش خصوصی هم مجوز فعالیت در زمینه تولید سیگار داده شده است. همین شرکت‌های خصوصی سال گذشته در مزارع مازندران اقدام به خرید توتون کشاورزان با هدف تولید توتون معسل برای صادرات کردند و در نتیجه این اقدام ورودی توتون به کارخانه‌های استان مازندران را در سال گذشته با مشکل مواجه کردند اما به نظر می‌رسد در سال جاری وضع تحویل توتون به کارخانه‌های دخانیات، مطلوب‌تر از سال گذشته باشد.
آمارها هم نشان می‌دهد که در سال جاری علاوه بر کاهش قاچاق، سیگار مورد نیاز جامعه بیشتر در داخل تأمین شده است. جدیدترین آمار منتشر‌شده از وزارت صمت نشان می‌دهد که برآورد قاچاق سیگار از ۱۳ میلیارد نخ در شش‌ماهه ابتدای سال ۹۷ به شش‌میلیارد و ۹۰ میلیون نخ رسیده است. در این مدت قاچاق ۵۳.۲ درصد کاهش داشته است. صادرات سیگار هم کاهش ۷۶درصدی در نیمه اول سال جاری داشته و به ۳۶ میلیون نخ رسیده است.
در مدت یاد‌شده صادرات تنباکوی سنتی و معسل نیز ۴۳.۳ و ۷۷.۲ درصد کاهش داشته است؛ به طوری که در نیمه اول سال جاری ۶۳.۳ و ۳۷.۱ تُن تنباکوی سنتی و معسل صادر شده است. با این حال صادرات توتون نیمه اول سال جاری بیش از ۹ برابر شده و به ۹۳۱ تُن رسیده است. همچنین طبق این آمار برآورد مصرف سیگار تغییری نداشته و تولید سیگار در نیمه اول سال جاری ۲۶میلیارد‌و ۴۴۰ میلیون نخ بوده که در مقایسه با تولید ۱۹میلیارد‌و ۶۵۰ میلیون نخی در مدت مشابه سال گذشته، ۳۴.۶ درصد افزایش داشته است.
همچنین آمارها نشان می‌دهد که تعداد واحدهای فعال دخانی در بخش سیگار و تنباکو از ۴۷ واحد در شش‌ماهه ابتدای سال گذشته به ۵۸ واحد در نیمه اول سال جاری رسیده است. واریزی اشخاص و شرکت‌ها برای محصولات دخانی به خزانه در نیمه اول سال جاری در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته تقریبا دو برابر شده است.
توتون چگونه در ایران توسعه پیدا کرد
توتونی که از مزارع برداشت میشود، باید در کارخانه به محصول نهایی تبدیل شود. وضعیت بازار هم بر قیمت‌های نهایی محصولات تولیدشده در کارخانه‌های داخلی تأثیرگذار است. اگرچه توتون مزارع ایران همه نیازهای داخلی را تأمین نمی‌کند و بخشی از نیازها از مسیر واردات تأمین میشود؛ اما شرکت دخانیات، بر تولید این محصول در داخل کشور اصرار دارد. عطاء‌الله معروف‌خانی، رئیس مرکز برنامه‌ریزی و نظارت بر دخانیات کشور در گفت‌وگو با «شرق» درباره تاریخچه تولید توتون و برنامه‌های این مجموعه عنوان می‌کند: صنعت دخانیات ایران یک صنعت کاملا انحصاری، ریشهدار، منحصر‌به‌فرد و متکی به تکنولوژی بسیار پیشرفته است، بنابراین با توجه به تاریخچه این صنعت باید عنوان کرد که اولین نوع بذر توتون به‌نام سامسون در سال ۱۸۷۵ میلادی (سال ۱۲۵۳ شمسی) از ترکیه به ایران (گیلان) آورده و کشت شد و سپس به استان‌های مازندران، گلستان و آذربایجان منتقل شد.
او ادامه می‌دهد: در این راستا در سال ۱۲۹۴ قانون انحصار به مجلس تقدیم شد و در سال ۱۳۱۰ به تصویب رسید. شرکت دخانیات ایران در سال ۱۳۰۷ با هدف توسعه و پیشرفت صنعت دخانیات در کشور به‌صورت انحصاری تشکیل شد؛ به طوری که قدیمی‌ترین صنعت دخانی در خاورمیانه محسوب میشود. اولین کارخانه سیگارت‌سازی در سال ۱۳۱۶ در تهران شروع به کار کرد. با وجود این، صرف نظر از این که محصولات تولیدی این صنعت (انواع سیگارت، توتون و تنباکو) زیان‌بار بوده و برای سلامتی مردم جامعه مضر است اما صنعت دخانیات یک صنعت کاملا پیشرفته و منحصر‌به‌فرد است و هر‌یک از بنگاه‌های اقتصادی فعال در این عرصه به غیر از اشتغال‌زایی، کارآفرینی، ارزآوری در کشور که موجب اشتغال قشر عظیمی از مردم زحمتکش و تلاشگر مانند کشاورزان، کارگران، تولیدکنندگان عاملان توزیع‌کننده سراسری و استانی، خرده‌فروشان و… شده‌اند، منافع بسیاری از محل کسورات قانونی مانند دو درصد حق انحصار تولید، ۱۰ درصد حق انحصار واردات، فروش بخش اندکی از هالوگرام به تولیدکنندگان تنباکوی معسل و سنتی و… که طبق مصوبه شماره ۸۰۶۸۱ به تاریخ ۲۷ تیر سال ۹۱ هیات وزیران مبنی بر انتزاع وظایف حاکمیتی از شرکت دخانیات ایران و واگذاری آن به وزارت صنعت، معدن و تجارت (مرکز برنامه‌ریزی و نظارت بر دخانیات کشور) – باید توسط این مرکز محاسبه و به خزانه دولت واریز شود. همچنین علاوه بر درآمد فوق ۱۲ درصد مالیات بر ارزش افزوده، یک درصد عوارض هلال احمر، سه درصد عوارض شهرداری، ۲۰ درصد سود بازرگانی، پنج درصد حقوق ورودی (واردات) مالیات و عوارض‌های مقرر در قوانین بودجه سالانه ماده ۷۳ قانون برنامه ششم توسعه و… به استناد قوانین مربوطه در فاکتورهای فروش شرکت‌ها لحاظ و به حساب‌های مورد نظر واریز میشود.
معروف‌خانی می‌گوید: با توجه به اطلاعات آماری قابل اتکا، برآورد مصرف سیگارت در کشور حدودا ۶۵ میلیارد نخ و برآورد مصرف انواع تنباکوی معسل در حدود ۹ تا ۱۲ هزار تن است و به این ترتیب سالانه حدود ۵۰ میلیارد نخ و پنج تا شش هزار تن از محل قاچاق تأمین میشود و چنانچه به استناد منویات مقام معظم رهبری درباره شعار سال‌های گذشته و سال جاری (خودکفایی ملی، اقتصاد مقاومتی، رونق تولید، مبارزه جدی و مستمر با محصولات قاچاق و…) از تولید داخلی حمایت حداکثری معمول شود، علاوه بر تأمین نیاز مصرف‌کنندگان و سلامت آحاد مردم جامعه با رعایت سیستم کنترل‌های داخلی و آزمایش‌های چندمرحله‌ای محصولات دخانی تولیدی و وارداتی (اعم از مواد اولیه توتونی و غیر‌توتونی و محصول نهایی) موجبات کارآفرینی، اشتغال‌زایی، ارزآوری برای اقشار زحمتکش جامعه (کشاورزان، کارگران و…) فراهم شده و منافع قانونی بسیاری از محل عوارض، مالیات و… عاید دولت و کشور میشود.
او اضافه می‌کند: با تأمین حداکثری برآورد مصرف محصولات دخانی (۶۵ میلیارد نخ سیگارت و ۹ تا ۱۲ هزار تن تنباکوی معسل) قاچاق، جعل کالای دخانی به حداقل ممکن کاهش یافته و مردم جامعه کمتر از محصولات قاچاق که فاقد هر‌گونه نظارت، کنترل و آزمایش در آزمایشگاه‌های معتبر هستند، استفاده خواهند کرد. در این راستا زمینه صادرات انواع کالاهای دخانی (توتون، تنباکو، سیگارت و…) به کشورهای دیگر هم فراهم خواهد شد.
به گفته رئیس مرکز برنامه‌ریزی و نظارت بر دخانیات کشور از محل منابع فوق‌الذکر بر اساس بودجه سالیان ابلاغی مراجع ذی‌مدخل مانند وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت آموزش‌و‌پرورش، سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران و… منتفع شده و برای فرهنگ‌سازی به منظور کاهش حداکثری مصرف، احداث بیمارستان‌ها، ایجاد فضای آموزشی‌و‌پرورشی و… می‌توانند نهایت استفاده را بکنند.
او درباره میزان تولید سیگار در کشور و استفاده از توتون وارداتی در تولید این محصول بیان می‌کند: میزان سیگارت تولیدشده داخلی در حدود ۵۰ میلیارد نخ در سال بوده که با توجه به میزان برآورد مصرف در کشور که حدود ۶۵ میلیارد نخ است، به میزان ۷۶ درصد نیاز کشور را تأمین می‌کند. نظر به این که هر یک از کمپانی‌های فعال خارجی که اقدام به تولید سیگارت در داخل کشور می‌کنند، برای تولید محصول خود فرمول خرمن منحصر‌به‌فرد دارند، بنابراین ناگزیر آن شرکت‌ها باید خرمن سیگارت‌های مربوطه (توتون آماده به مصرف) را از خارج کشور وارد کنند و تنها شرکتی که از توتون‌های داخلی کشور (حدود ۴۰ درصد) و نیز از توتون‌های دور بریده نشده خارجی با انجام پرایمری (مجتمع دخانیات استان گیلان) در محصولات خود استفاده می‌کند، شرکت دخانیات ایران است.
معروف‌خانی به این پرسش که مزارع داخل کشور چه بخشی از نیازهای صنعت دخانیات را تأمین می‌کنند، این‌گونه پاسخ می‌دهد: با توجه به این که (به صورت تقریبی) مزارع زیر کشت انواع برگ توتون و تنباکو به ترتیب در استان‌های گلستان (۳۵۰۰ هکتار و ۱۰۵۰۰ تن)، مازندران (هزار هکتار و ۱۵۰۰ تن)، گیلان (۷۰۰ هکتار و ۱۴۰۰ تن)، آذربایجان غربی (۲۵۰ هکتار و ۵۷۵ تن)، کردستان ۱۵۰۰ هکتار و ۳۴۵۰ تن، اصفهان (۴۹۰ هکتار و ۱۲۷۵ تن)، بوشهر (۳۰۰ هکتار و ۶۰۰ تن)، فارس (۵۰ هکتار و صد تن)، مرکزی (۶۵ هکتار و ۱۳۰ تن و خراسان رضوی (۱۷۰ هکتار و ۵۱۰ تن) متمرکز شده است. بنابراین همان طور که در بند دو عنوان شد بسیاری از کمپانی‌های تولیدکننده سیگارت خرمن‌های آماده‌به‌مصرف خود را از خارج تأمین کرده و فقط شرکت دخانیات ایران از توتون‌های روستایی (۴۰ درصد) در خرمن خود استفاده می‌کند و در تولید انواع تنباکوی معسل بخش عمده تولیدکنندگان از توتون‌های روستایی داخلی (ویرجینیا) بهره‌برداری کرده و انواع تنباکوی سنتی (اصفهان، خوانسار، کاشان و…) در داخل کشت، برداشت و استفاده شده و تنباکوی صادراتی زرد طلایی (اصفهان) نیز به خارج از کشور صادر میشود، با وجود این، کل مزارع کشور برای کاشت توتون شش هزار و ۹۵۰ هکتار برای تنباکو هزار و ۲۷۵ هکتار و به ترتیب ۱۷ هزار و ۴۲۵ تن و دو هزار و ۶۱۵ تن استحصال میشود. او درباره امکان توسعه سطح زیر کشت عنوان می‌کند: با توجه به بررسی و مطالعات صورت‌گرفته از سوی کارشناسان و متخصصان کشاورزان امکان توسعه سطح زیر کشت توتون تا پنج برابر افزایش وجود دارد. به گفته رئیس مرکز برنامه‌ریزی و نظارت بر دخانیات کشور در حال حاضر میزان توتون وارداتی به کشور حدود ۲۷ هزار تن است.
او درباره صرفه اقتصادی تولید توتون در کشور یادآور میشود: با عنایت به این که در کل کشور حدود شش هزار کشاورز در هشت هزار و ۲۲۵ هکتار زمین مشغول بوده و به میزان حدودا ۴۰ درصد از تنباکوی معسل و صد درصد از تنباکو سنتی را تأمین می‌کنند، بنابراین همان‌گونه که اشاره شد، این مسئله کاملا انحصاری بوده و از زمین کشاورزی تا توزیع و فروش و رسیدن به دست مشتریان و مصرف‌کنندگان، اقشار بسیاری از مردم جامعه منتفع می‌شوند. به‌ویژه قشر زحمتکش کشاورزان و در صورت استحصال محصولات با‌کیفیت در داخل از واردات آنها جلوگیری شده و این امر باعث پیشگیری از خروج بی‌رویه ارز میشود و موجبات کارآفرینی اشتغال‌زایی و رسیدن به خودکفایی ملی را فراهم می‌کند.»
