فرش به عنوان یکی از کالاهای سنتی و اصیل تا سال ها جزو سه کالای صادراتی اول غیر نفتی کشور بوده است اما محدودیت هایی که با اعمال تحریم ها براین بخش ایجاد شد درکنار تشدید رقابت در بازارها جهانی صادرات فرش را دستخوش تغییر کرده و نگرانی هایی برای آینده این صنعت بوجود آورده است. ایران رتبه نخست تولید و صادرات فرش دست باف را با فاصله زیاد از هند در اختیار دارد و 60 درصد سهم بازار فرش صادراتی را در دست دارد. براساس آمار رسمی حدود یک و نیم میلیون نفر به صورت مستقیم و غیرمستقیم در حوزه فرش دستباف اشتغال دارند و براساس آمار غیر رسمی این رقم 2 و نیم میلیون نفر است، اما حدود 6 میلیون نفر از حوزه فرش ارتزاق می‌کنند.
بازارهای جهانی فرش ایران
صادرات فرش دستباف ایران در سال 96 به میزان 424 میلیون و 451 هزار دلار بوده است که به 72 کشور جهان صادر شده است. آمارها نشان می دهد که ایالات متحده آمریکا با خرید 126 میلیون دلار فرش دستباف ایران با اختلافی قابل توجه اصلیترین مشتری فرش ایران بوده است. بعد از آمریکا، کشورهای آلمان و لبنان با خرید 57.6 میلیون دلار و30 میلیون دلار به ترتیب در رتبه های دوم و سوم این رده بندی قرار گرفته اند. در سال های اخیر چین جزء 20 کشور اصلی مشتری فرش دستباف ایران است؛ به گونه ای که در 11 ماهه سال 1396 فعالان فرش دستباف تقریبا 4 میلیون دلار فرش دستباف به این کشور صادر کردند.
بازارهای صادراتی ایران شامل دو دسته بازارهای سنتی و بازارهای جدید می شود. بازار سنتی صادرات ایران کشورهایی هستند که از دیرباز مشتری فرش ایرانی بوده اند و فرش دستباف در سبک زندگی آنان حضور داشته است یا به عنوان بارانداز محلی برای صادرات مجدد فرش بوده اند که برای نمونه آمریکا، برخی کشورهای اروپایی مانند آلمان، ایتالیا، انگلستان، سوئیس و برخی کشورهای عربی مانند لبنان، امارات، کویت و قطر و نیز ژاپن در شرق آسیاست. بازارهای جدید هم کشورهایی را شامل می شود که در سالیان اخیر به خیل مشتریان فرش ایرانی پیوسته اند که برای چشم انداز صادرات فرش دستباف نمونه می توان به چین، روسیه، آفریقای جنوبی و برزیل اشاره کرد.
رقیب اصلی ایران کشور هند و پاکستان و با فاصله زیادی ترکیه، نپال و افغانستان قرار دارند. اما با وجود تمام مشکلات و موانع موجود بر سر راه این هنر- صنعت، ایران هنوز در رتبه های اولیه صادرکنندگان فرش دستباف جهان قرار دارد و رقبایی مثل هند و پاکستان در رتبه های بعدی هستند.
مشکلات زیرساختی صادرات فرش
اما در حوزه صادرات فرش ایران، مشکلات صادرات و تولید فرش دست باف ایران ریشه ای تحلیل می شود. زیرا در حال حاضر مسئولان کشور از جمله مسئولان وزارت صنعت، معدن و تجارت فعلی و قبلی اعتقاد لازم به فرش نداشته و ندارند و این در شرایطی است که فرش مانند بیمار ضعیف و نحیفی است که اگر بخواهند سلامت خودش را به دست بیاورد و دوباره راه بیفتد کمک های اساسی می خواهد و باید رسیدگی و حمایت های جدی از آن بشود.
در این حوزه اعتقاد عملی به این که فرش به درد اقتصادی کشور می خورد و می تواند اشتغال زایی ایجاد کند و صادرات گسترده ای داشته باشد یکی از بدیهیاتی است که باید میان مسئولان وجودداشته باشد که در عمل دیده نمی‌شود.
رشد 171 درصدی صادرات به امریکا
آمارهای رسمی نشان می‌دهد، در چهار ماه منتهی به تیر سال 1397 معادل ۷۹۲.۷ تن فرش دستباف به ارزش ۳۸میلیون دلار به امریکا صادر شده، که این رقم نسبت به مدت مشابه سال قبل به لحاظ وزنی ۱۷۱ درصد و ارزشی ۸۰.۹ درصد افزایش داشته، این در حالی است که در مدت مشابه سال 1396 برابر با ۲۹۲.۵ تن به ارزش ۲۱ میلیون دلار به این کشور صادر شده بود. از آن سو، مطابق آمار اعلام شده، مجموع صادرات فرش در بازه زمانی یاد شده؛ هزار و ۹۸۳.۸ تن به ارزش ۹۹.۶ میلیون دلار بوده، که این در سال ۹۶، هزار و ۲۳۰.۷ تن به ارزش ۸۹ میلیون دلار گزارش شده، که ۶۱.۱ درصد به لحاظ وزنی و ۲۱.۴ درصد به لحاظ ارزشی رشد را تجربه کرده است. همچنین جزییات آماری صادرات فرش ایران نیز حاکی از این است که هم اکنون بعد از امریکا «آلمان» با سهم ۱۳.۶ درصدی در جایگاه دوم، «لبنان» با سهم ۷.۱ درصدی در جایگاه سوم و «انگلیس و ژاپن» هر یک با سهم ۵.۵ درصدی در جایگاه‌های سوم تا پنجم صادرات بازارهای هدف فرش دستباف قرار گرفته‌اند. از سوی دیگر، روند تجارت فرش طی دو سال گذشته حکایت از این دارد که با رفع تحریم‌ها بیشترین صادرات فرش ایران به کشور امریکا بوده است. از آن سو، در سال 96 حدود 5400 تن صادرات به ارزش 428 میلیون دلار به کشورهای مختلف فرش صادر شده که میزان صادرات فرش در سال 95، برابر با 5791 تن به ارزش 359 میلیون دلار گزارش شده است.
تلاش برای دور زدن تحریم
فرش نیز مانند بسیاری از کالاهای دیگر در لیست تحریم های امریکا قرار گرفته است که این تحریم می تواند تاثیر منفی زیادی بر صادرات کل این کالا داشته باشد. درهمین زمینه فرشته دست پاک رییس مرکز ملی فرش می گوید: موضوع خروج فرش ایران از تحریم‌های ایالات متحده امریکا از سوی ذینفعان و اتحادیه‌های فرش کشور یا همان بخش غیردولتی پیگیری می‌شود. به گفته او، از آنجا که ایران عضو تعدادی از کنوانسیون‌های بین المللی فرش است، امکان تحریم صادرات فرش کشورمان وجود ندارد. دست پاک همچنین با اشاره به سناریوی‌های صادرات فرش ایران در زمان تحریم‌های امریکا توضیح داد: قطعا با شروع فصل جدید تحریم‌ها، مشکلاتی برای صادرات فرش به ویژه به امریکا خواهیم داشت؛ بطوریکه دو مسیر صادرات فرش ایران از «امارات متحده عربی، کانادا و لبنان» که در گذشته و زمان تحریم از آنها استفاده می‌شد، اکنون بسته شده که برای رفع این مشکلات چند برنامه در دستور کار داریم.
رییس مرکز ملی فرش ایران افزود: با همکاری سازمان توسعه تجارت در حال تدارک احیای پیمان سپاری ارزی در حوزه فرش دستباف هستیم تا بتوانیم در مقابل صادرات فرش واردات مواد اولیه از جمله ابریشم و پشم را داشته باشیم. ضمن اینکه پیشنهاد ما در نامه‌نگاری با وزیر صنعت این بوده که این مواد اولیه جزو کالاهای گروه یک و دو برای تخصیص ارز قرار گیرند.
رشد صادرات فرش ایران واقعی یا ظاهری
درحالی که آمارسال های اخیر حکایت از رشد صادرات فرش ایران دارد، اما مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی با کنکاش درآمارها این رشد صادرات را ظاهری اعلام کرده که ناشی از تورم است. بنا به گزارش این مرکز هرچند بررسی آمار ارزش‌افزوده فرش دستباف به قیمت‌های جاری نشان‌دهنده رشد ظاهری در این صنعت است، ولی بررسی‌های دقیق‌تر حاكی از آن است كه این رشد، واقعی نبوده و ناشی از تورم است.
این گزارش نشان می‌دهد که طی سال‌های گذشته سهم ایران از صادرات فرش کاهش یافته، به طوری که سهم ایران از صادرات فرش دستباف، در دوره 2003 – 2013 افت کرده و از 41.24 درصد 31.22 درصد رسیده است.
این در حالی است که سهم رقبای ایران مانند هند و تركیه در حال افزایش بوده است. كشور هند توانسته است سهم خود را از 11.83 درصد در سال 2003 به 26.36 درصد در سال 2013 افزایش دهد و این امر می‌تواند زنگ خطری برای صنعت فرش دستباف ایران باشد.
علاوه بر این، سهم فرش دستباف ایران از صادرات غیرنفتی كشور در سال 1383 به 7.5 درصد رسیده بود که 0.7 درصد در سال 1393 كاهش یافته است. به عبارت دیگر، سهم فرش دستباف از صادرات غیرنفتی كشور در دوره 1383 – 1393 تقریبا 91 درصد كاهش یافته است.
ارزش‌افزوده واقعی فرش دستباف ایران (به قیمت ثابت 1390) در دوره 1383 – 1391 كاهش حدود 60 درصدی را تجربه كرده و از 122.53 میلیارد ریال در سال 1383 به 49.51 میلیارد ریال در سال 1391 رسیده است. بیشترین كاهش سالانه در این دوره، به ترتیب مربوط به سال‌های 1390 – 1391 و 1385 – 1386 است.
این آمار حاكی از نابسامانی و تضعیف فرش دستباف و ارزش‌افزوده واقعی آن، حتی در دوره‌هایی است كه مشکل تحریم جدی هم وجود نداشته است.
بنابر اظهار مسئولان و مشاهدات میدانی، شاغلان و میزان تولیدات این صنعت در نواحی روستایی و عشایری نیز نسبت به گذشته كاهش را تجربه كرده است. این در حالی است كه روزگاری نواحی روستایی و عشایری كانون اصلی تولید فرش‌های اصیل و صادراتی ایرانی بودند.
بیکاری در صنعت فرش
رضی میری عضو اتاق بازرگانی تهران در این خصوص معتقد است که در حوزه فرش، علاوه بر اینکه این پتانسیل های بالایی برای اشتغال زایی جدید وجود دارد و نکته مهم از بین نرفتن میزان زیادی اشتغال کنونی است.
او ادامه می‌دهد: به عنوان فعال این حوزه و کسی که در متن این کار هست می بینم که هر روز بر تعداد بافنده هایی که بیکار می شوند، افزوده می شود و دائم بافنده ها تماس می گیرند و کار جدید می خواهند ولی سفارش وجود ندارد و شاهدیم که کارگاه های بافت هر روز تعطیل می شوند ولی چون در بازارهای صادراتی مشکلات بسیاری داریم، کار گره خورده است.
با بیان اینکه در گذشته ما در بدترین شرایط سالی ۵۰۰ میلیون دلار صادرات فرش داشتیم، افزود: الان به حدود ۲۰۰ میلیون دلار رسیده است تازه توجه کنیم که صادرات فرش ایران زمانی ۱۷۰۰ میلیون دلار بود و بعد به ۵۰۰ میلیون دلار رضایت دادیم و حالا هم به این رقم های کوچک رسیده است و حالا در این شرایط مسئولان دولتی از رشد ۱۸ درصدی صادرات فرش نسبت به سال قبل صحبت می کنند؛ براساس آمار گمرک در ۵ ماه گذشته کل صادرات فرش ما ۱۱۹ میلیون دلار بوده است که این نسبت به سال های اوج صادرات هیچی نیست.
با اشاره به اینکه حداقل میزان صادرات فرش ایران باتوجه به جایگاه فرش ایران در جهان باید ۷۰۰ میلیون دلار باشد، می گوید:« نه باید مسئولان به گونه ای رفتار کنند که رشد ۱۰ درصد یا ۱۸ درصد آن هم در شرایطی که کل صادرات ما در ماه های گذشته ۱۱۹ میلیون دلار بوده است، آن ها را خوشحال کند و این درباره صادرات کالاهای دیگر هم دیده می شود به گونه ای که شما فکر می کنید انتظارات دولت و مسئولان در حوزه صادرات بسیار ناچیز است.»
او همچنین گفت: ما در کشور و به خصوص موضوع تولید و صادرات شرکت های اس ام ای را خیلی نادیده می گیریم در حالی که این شرکت های کوچک در کنار هم کارهای بزرگی را انجام می‌دهند و خیلی از کارهای صادراتی به خصوص در حوزه فرش هم از سوی همین شرکت های انجام می شود که نادیده گرفته می شوند. نگاه دولت بی اعتنایی به اس ام ای ها و این شرکت های کوچک و رها کردن آن و توجه به شرکت های بزرگ هست، اتفاقی که باعث شده هیچ حمایتی از شرکت های کوچک صورت نگیرد و شاهد قطع پر و بال آن ها و حذفشان از نمایشگاه ها و… باشیم در حالی که همین شرکت ها در سال های گذشته بسیار موفق عمل می کردند و در کنار هم عددهای بزرگی از صادرات فرش را می ساختند.
