عدم رعایت ضوابط بانک مرکزی و خلق پول، سرعت گردش پول و تشدید پول شویی، زمینه نگرانی و بد بینی به قرض الحسنه بود
-از سال 86 بانکداری ایران گیدایش دوباره فرهنگ قرض الحسنه را کلید زد
-قرض الحسنه در ایران نیم قرن سابقه فعالیت دارد ، اما آیا جایگاه واقعی خود را یافته است؟
-قانون بازار غیر متشکل پولی در سال ۱۳۸۳ تصویب شد
به گزارش رتبه آنلاین، در فرهنگ ایرانی، کمک به همنوع یک ارزش ذاتی محسوب می‌شود و این نگاه در همه شئونان و فرهنگ ایرانی برجسته است. در حوزه اقتصادی و معیشت عمومی رفع مشکل اقتصادی و نقدینگی مردم در فرهنگ عمومی همیشه یک چالش عمومی بوده که با قرض دادن به دیگران تعبیر شده است. فرهنگ دادن قرض در ایران، یک راهکار اقتصادی برای کاهش فقر در جامعه بوده است که در دوره های تاریخی گذشته با فرهنگ گلریزان در زورخانه ها نمود عینی داشت و بعد تر با پیدایش شبکه های بانکی و ایجاد فرهنگ عمومی بانکداری به شکل قرض الحسنه سامان یافت.
این اتفاق مبارک در ایران طی دهه های اخیر با تغییر رویه محسوسی روبرو بوده است و فرهنگ عمومی قرض الحسنه را دچار تخولاتی کرده است که شعار کاهش فقر از این مسیر را با چالش‌هایی مواجه ساخت. بر این اساس و پیش از ورود به مبحص اصلی باید به تعریف اصلی قرض پرداخت. زیرا این نگاه عمومی که ذکر آن رفت، ریشه در تفکرهای دینی و اسلامی مردم در ایران داشته است . و باید دید چه تحولاتی را در این سالها تجربه کرده است؟
قرض چیست؟
قرض در لغت، به معنای قطع کردن با دندان است و زمانی که گفته می شود فردی به فرد دیگر قرض داده است یعنی مالی را که او می‌طلبد از خود جدا و به او عطا کرده است.
در اصطلاح فقهی قرض به معنای این است که کسی مال خود را به دیگری تملیک کند، البته به این صورت که قرض گیرنده نسبت به ادای خود آن مال یا مانند آن و یا قیمت آن ضامن شود و تعهد کند و اما قرض ربوی قرضی است که در آن زیاده شرط شده باشد و در اسلام چنین قرضی جایز نیست زیرا ربا محسوب شده و دادن آن حرام است. مکتب اقتصادی اسلام برای جلوگیری از شیوع چنین عمل ناپسندی، قرض الحسنه را به عنوان بهترین روش جایگزین برای ربا جهت استفاده افرادی که توانایی بازپرداخت سود را ندارند د رنظر گرفته است تا ثروتمندان با در نظر گرفتن پاداش معنوی قرض الحسنه داوطلبانه به انجام آن اقدام کنند.
قرض الحسنه از عقود معوضه است که به واسطه آن مالی از ملکیت قرض دهنده خارج و به قرض گیرنده منتقل می شود و در مقابل، ذمه قرض گیرنده به بازپرداخت عین یا مثل یا قیمت آن مال مشغول می شود. قرض الحسنه همان وام نیکو است که قرآن از آن در آیات گوناگون یاد داشته است؛ مقصود از قرض الحسنه دادن به خدا، صدقه ای است که با نیت پاک وتنها به خاطر خدا داده شود و می توان گفت که همه اعمال نیک اعم از بدنی و مالی قرض الحسنه ای هستند که به خدا تحویل داده می شوند و او درمقابل پاداش خواهد داد.
تفاوت نظام مالی اسلام با نظام سنتی
یكی از مهمترین تفاوت‌های نظام مالی اسلام با نظام سنتی و رایج، به رسمیت شناختن انگیزه‌های معنوی در كنار پذیرش انگیزه‌های سودطلبانه است. در واقع، فرهنگ غنی اسلامی با برانگیختن انگیزه‌های معنوی، درصدد تنظیم رفتارهای اقتصادی در جهت رفع نیازهای اقتصادی و اجتماعی است. در این صورت، كسب سود مادی مجاز و قابل احترام است؛ اما تنها انگیزه فعالیت‌های مالی نیست. همچنین ویژگی دیگر نظام مالی اسلامی، همراهی بازارهای پولی با بازارهای حقیقی است. بر اساس این اصل، گردش پول در جامعه باید همراه با جریان تولید كالاها و خدمات باشد تا اقتصاد با مازاد یا كمبود نقدینگی، گردش صوری كالاها و خدمات و یا بی‌تحركی مواجه نشود.
| فرهنگی که باید بیشتر بدان پرداخت کراهت قرض حسنه برای سود بیشتر دو اصل «پذیرش انگیزه‌های معنوی» و «همراهی بازار پولی و حقیقی» در نظام مالی اسلام، در حوزه فرهنگ قرض‌الحسنه راهگشای بحث‌هاست. تأكید‌های اسلام درباره قرض‌الحسنه و ضرورت گسترش انگیزه‌های خیرخواهانه به ترویج قرض‌الحسنه در نظام مالی اسلام توصیه دارد و از طرفی موجب تحقق و اعتلای معنویت در سطح جامعه است . از سوی دیگر هم این فرهنگ به منزله راه‌كاری اسلامی، به دسته‌ای از نیازهای افرادی كه به وجوه مالی احتیاج دارند پاسخ می‌دهد. حال در اینجا این پرسش مطرح می‌شود كه آیا قرض‌الحسنه به طور مطلق در نظام مالی اسلام مورد توجه قرار گرفته است؟ در پاسخ به پرسش مزبور توجه به این نكته ضروری است كه قرض‌الحسنه مورد نظر اسلام كه برای آن ثواب بیشماری در روایات نقل شده، قرض بدون زیاده به نیازمندان است. بر اساس روایات معصومان(ع)، گرفتن قرض در شرایط عادی مكروه است و قرض در شرایط اضطراری و برای رفع نیاز كسانی توصیه شده است كه در شرایط فعلی توانایی تأمین نیازهای خود را ندارند، ولی در آینده وضعیت بهتری خواهند داشت. با این توصیف، قرض‌الحسنه كسانی را كه درصدد كسب سود بیشتر برای توسعه سطح زندگی خود به سطح بالاتر از متوسط جامعه هستند را شامل نمی شود به عبارت دیگر، در صورتی كه در جامعه نیازمندانی وجود داشته باشند كه به دلیل نداشتن توان مالی مناسب، به رغم داشتن استعداد، توانایی تأمین حداقل سطح زندگی را ندارند، قرض‌الحسنه به كسانی كه درصدد گسترش سطح رفاه خود یا كسب سود بیشتر هستند، تعلق نمی‌گیرد. البته نیازمندی، خود دارای مراتب و به اصطلاح تشكیكی است. بر این اساس، قرض‌الحسنه در صورت وجود كسانی كه نیاز مالی بیشتری دارند، به كسانی كه سطح نیازمندی كمتری دارند، تعلق نخواهد گرفت؛ مگر آنكه در جامعه منابع نامحدود مالی وجود داشته باشد كه چنین فرضی غیرواقعی است. تبیین جایگاه قرض‌الحسنه در نظام مالی اسلام، نیازمند توجه به قالب‌های دیگر طراحی‌شده برای پاسخ‌گویی به سایر نیازهای مالی است. اسلام از طرفی قرض‌الحسنه را برای رفع نیاز كسانی قرار داده است كه توانایی بازپرداخت بدهی خود در آینده را داشته باشند. در كنار این دسته، دو گروه نیازمندان حاد به وجوه و متقاضیان وجوه برای كسب سود نیز وجود دارند. اسلام برای پاسخ‌گویی به نیاز این دو دسته، روش‌های دیگری را در نظر گرفته است. در این چارچوب، نیاز حاد به وجوه كه توانایی پرداخت بدهی خود را ندارند، باید با استفاده از صدقات و پرداخت‌های جبرانی تأمین مالی شوندو نیاز كسانی كه درصدد ارتقا سطح زندگی خود یا توسعه فعالیت اقتصادی خود هستند، در صورتی كه افراد نیازمندتری در مقایسه با آنها وجود داشته باشد، باید در قالب قراردادهای مشاركتی یا مبادله‌ای كه مستلزم پرداخت مازاد و شریك كردن صاحب سرمایه در سود كسب شده است، تأمین شود. بنابراین، قرض‌الحسنه دارای دو ركن اساسی نیازمند بودن وام گیرنده و داشتن انگیزه‌های معنوی قرض‌دهنده است. این نهاد اسلامی، با ویژگی‌های خاص خود، می‌تواند از طرفی به تحقق توسعه متعادل اقتصادی، و از طرف دیگر به رفع فقر، بهبود توزیع درآمد و در نهایت تحقق عدالت اجتماعی اقتصادی و توزیع عادلانه ثروت توأم با رفاه اقتصادی كمك كند. |
مشمولان عمومی در فرهنگ قرض الحسنه
از دیرباز قرض‌الحسنه به مثابه یكی از ابزارها و راه‌كارهای اصلی مورد نظر اسلام برای حذف ربا از جامعه مورد توجه بوده است.بی‌تردید در جامعه برخی توانایی تأمین نیازهای مالی خود را ندارند و با كسری مالی مواجه‌اند. در برابر بعضی نیز با مازاد مالی مواجه هستند. در نگاهی كلی، نیازمندان به وجوه مالی را می‌توان به دو دسته تقسیم كرد؛ برخی از كسانی كه در زمان حال با كسری مالی مواجه هستند، این توانایی را ندارند كه در آینده كسری گذشته را جبران كنند.
گروهی نیز می‌توانند كسری به وجود آمده را در آینده جبران كنند. در حالت اول، در درجه اول دولت و در درجه دوم آحاد مردم باید با اعطای كمك‌های بلاعوض، نیازهای این گروه را پوشش دهند و كمترین سطح معیشت را برای آنان فراهم آورند؛ اما اگر گروه دوم وضعیت دیگری دارند، هنگامی كه فردی بتواند در آینده با تلاش خود برای جبران كسری مالی گذشته خود اقدام كند، عقلانی‌ترین شیوه تأمین نیاز مالی این افراد و پاسخ‌گویی به تقاضای آنان، استفاده از وجوه كسانی است كه با مازاد مالی مواجه هستند و حاضر به عرضه وجوه مازاد خود هستند.
به نظر می‌رسد كه در این مورد نظام مالی مورد نظر اسلام و نظام پولی و مالی رایج تفاوت چندانی ندارند. اختلاف عمده در چگونگی پاسخ‌گویی به این نیازها است. اسلام برای حل مشكل متقاضیان و عرضه‌كنندگان وجوه، راه‌كارهایی را پیش‌بینی كرده است كه با شیوه تجهیز و تخصیص بانكداری سنتی تفاوت‌های ماهوی بسیاری دارد. در واقع، نظام مالی و پولی مورد نظر اسلام در به رسمیت شناختن نیازهای مالی جامعه از هر دو سوی تقاضاكنندگان و عرضه‌كنندگان، تفاوت چندانی با نظام سنتی و رایج ندارد؛ اما در ارائه راه حل، تفاوت‌های جدی وجود دارد.
نیم قرن سابقه قرض الحسنه در ایران
بر اساس این گزارش، در ایران، صندوق های قرض الحسنه با هدف جمع آوری پس اندازهای کوچک مردم و تامین نیاز مالی با مبالغ کم برای افراد نیازمند، به صورت نهادهایی مالی غیربانکی، از سال ۱۳۴۸ در تهران شروع به فعالیت کردند که در آستانه نیم قرن فعالیت است. در این حوزه اولین ومهمتین اتفاق را می توان به سال ۱۳۴۶ مربوط دانست که مرحوم میرزا علی فلسفی امام جماعت وقت مسجد لرزاده (در نزدیکی میدان خراسان تهران) آن را رقم زد. او وقتی شب‌ها برای اقامه نماز جماعت به مسجد می‌رفت، تعدادی متکدی در اطراف مسجد می‌دید که این منظره برایش ناخوشایند بود، بنابراین تصمیم می‌گیرد با کمک تعدادی از افراد نمازگزار نیکوکار و بازاری مشکل این افراد را به طور کلی با دادن تسهیلات قرض‌الحسنه حل و آنها را مشغول کار کند. از طرفی برای رهایی قشر متدین از سیستم ربوی بانکی آن روزگار تصمیم به تشکیل صندوق قرض‌الحسنه با سرمایه ۱۴ تومان به نام چهارده معصوم(ع) گرفتند و گفتند، حتی اگر نمازگزاران برای اقامه نماز مغرب و عشا به مسجد می‌آیند، مقدار اندکی که پول دارند به صندوق بسپارند و بعد از نماز بگیرند، باز هم برکت قرض الحسنه در صندوق می‌ماند و اگر مشکل یک نفر هم حل شود، کافی است. چه بسا برخی نمازگزاران به پول داده شده نیاز نداشته باشند و پس نگیرند و پول در صندوق بماند و مشکل فرد دیگر مسلمان را حل کند.
اما فکر تشکیل نخستین قرض‌الحسنه ایران حدود سال ۴۷ با کمک افرادی چون مرحوم فلسفی، مرحوم سیدتقی خاموشی، مرحوم عطایی و دیگران از مسجد لرزاده شکل گرفت و اولین صندوق به نام صندوق ذخیره جاوید تاسیس شد و امروز هم همان صندوق با تاریخ تاسیس ۱۳۴۸ در همان محل مسجد لرزاده هنوز به خدمات دهی به مردم ادامه می‌دهد.
پیش از پیروزی انقلاب تعداد این صندوقها به 200 رسید و بعد از پیروزی تا سال 1365 به بیش از 2500 صندوق رشد یافت. در حال حاضر حدود ۶۰۰۰ صندوق قرض‌الحسنه در کشور وجود دارد که فقط حدود ۱۲۰۰ صندوق زیر نظر سازمان اقتصاد اسلامی فعالیت می‌کند. بانک مرکزی هم برای گذران امور صندوقهای قرض‌الحسنه قانونی دارد که صندوقها می‌توانند تا ۴ درصد کارمزد (مزد کار خدمات اداری) دریافت کرده و حق ندارند حتی یک ریال سود دریافت کنند.
بروز بعضی از مسایل سیاسی – اقتصادی در سال 1367 موجب رکود قابل توجهی در فعالیت این صندوقها شد. تا قبل از سال 1363 بانک مرکزی هیچ گونه نقشی در مورد صندوقها نداشته است. اما در مورخ 18/12/63 طبق تصویب نامه هیات وزیران، وزارت کشور و بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران ماموریت یافتند تا بر عملیات جاری صندوقها نظارت نمایند. البته تصویب نامه مزبور در تاریخ 8/8/1370 توسط هیات وزیران لغو شد. (36) در سال 1367 شورای پول و اعتبار با صدور اعلامیه ای صندوقهای قرض الحسنه را جزو مؤسسات اعتباری غیر بانکی شناخته و آنها را ملزم به رعایت مقررات موجود کرد. مقررات مربوط به فعالیت صندوقهای قرض الحسنه سال 67 در دستور کار شورای پول و اعتبار قرار گرفت که در 29 ماده به تصویب رسید.
اما به دو دلیل مصوبه مزبور در عمل تاثیری بر نظارت فعالیت صندوقها نداشت. نخست سنخیت نداشتن دخالتهای شدید و مستقیم دولت در حرکتهای خود جوشی همچون فعالیت صندوقها و دوم تحقق نداشتن بعضی از خدمات بانکی و یا تسهیلات وام دهی که باید به صندوقها اعطا می شد.
انحراف قرض الحسنه بعد از انقلاب اسلامی
با پیروزی انقلاب اسلامی و با توجه به اهداف و آرمان های انقلاب، توجه مردم به صندوق های قرض الحسنه به عنوان نهادی اسلامی معطوف شد و تعداد آنها بیشتر شد. به مرور موضع فعالیت غیرانتفاعی بعضی از این صندوق ها به فعالیت‌های سودآور بدل شد و با افتتاح حساب جاری و صدور دسته چک پرداخت سود به سپرده گذاران، خرید اوراق مشارکت، اعطای تسهیلات کلان و ….، ضمن عدول از اهداف آرمانی خود با رعایت نکردن ضوابط تعیین شده بانک مرکزی با آثاری چون خلق پول، سرعت گردش پول و تشدید پول شویی، در سیستم پولی کشور نیز اختلال بوجود آوردند و زمینه نگرانی و بد بینی نسبت به سایر صندوق های قرض الحسنه را نیز فراهم کردند.
اینگونه اقدامات، به تصویب قانون بازار غیر متشکل پولی در سال ۱۳۸۳ منجر شد و بر اساس آن کنترل بیشتری بر فعالیت این صندوق ها حاکم شد. در آیین نامه مصوب هیات وزیران موضوع قانون بازار غیر متشکل پولی، صندوق های قرض الحسنه از شمول آیین نامه مزبور مستثنی شدند. لذا بهترین ساز و کار برای انسجام و شکل دهی آنها در قالبی موثر و کارآمد و نظارت پذیر، تشکیل بانک قرض الحسنه بود.
طلوع دوباره قرض الحسنه در سال 86
بر همین اساس نیز شورای پول و اعتبار دستور العمل تشکیل بانک های قرض الحسنه را در مرداد سال ۱۳۸۶ تصویب کرد. از طرفی بانک های کشور که به شکل گسترده در جذب و تخصیص منابع قرض الحسنه فعالیت داشتند، با صرف هزینه های تبلیغاتی هنگفت و معرفی جوایز میلیاردی به رقابتی نامناسب برای جذب این منابع روی آوردند و از سوی دیگر بعضا منابع قرض الحسنه را در کانال هایی به غیر از تسهیلات قرض الحسنه، مصرف کردند.
حالا از سال 86 حدود 11 سال می‌گذرد و تاسیس بانک مهر ایران که با مشارکت 10 بانک بزرگ و با سرمایه اولیه 15 هزار میلیاررد ریال تاسیس شده بود سرآغازی بر فرهنگ بانکداری اسلامی و قرض خسنه شده است. این بانک با 530 شعبه فعال حالا در بخش‌هایی فعالیت دارد که نشان از توفیق این حوزه در گام تازه دارد.
در عمل از سال 86 به این سو، فرهنگ عمومی قرض الحسنه دچار تحولاتی شده و حالا می توان گفت اقتصاد ایران در این حوزه به مسیر درستی هدایت شده است.
