اهمیت آمار چک
چک، یکی از پرکاربردترین ابزارهای نظام پرداخت کشور است که نقش مهمی را در تسویه مبادلات خرد و کلان ایفا می‌کند. آمارهای چک می‌توانند از رونق در بازار سیگنالی را به مخاطب دهند. هر چه ضریب وصولی چک‌ها بیشتر باشد، به این معناست که اعتبار فعالان اقتصادی افزایش یافته و قدرت آنها در عمل به تعهدات بیشتر شده است. چک می‌تواند آیینه‌ای از وضعیت بازار باشد.
آمار چک‌های برگشتی تا آذر ماه سال ١٣٩٣ در سطح استان تهران با استفاده از اطلاعات اتاق پایاپای اسناد بانکی تهیه و در گزارش شاخص‌های ماهانه اقتصادی منتشر می‌شد. اما با راه‌اندازی سامانه چکاوک، در سال ١٣٩٥، گزارش آمار چک‌های مبادله‌ای براساس اطلاعات سامانه مذکور برای کلیه استانهای کشور تهیه شد. این اطلاعات از فروردین ماه ١٣٩٦ در پایگاه اطلاع رسانی بانک مرکزی در دسترس قرار گرفت. البته گزارش حاضر مربوط به چک‌های بین بانکی است و چک‌های درون بانکی را شامل نمی‌شود. در آینده، آمار چک‌های درون بانکی به این گزارش اضافه خواهد شد. آخرین گزارش بانک مرکزی تحولات چک در مرداد ماه ۱۳۹۷ را مخابره می‌کند.
بهترین عملکرد در چک
بر اساس آخرین داده‌های بانک مرکزی، در پنجمین ماه سال، ۱/ ۹ میلیون فقره چک به ارزش حدودی ۳/ ۸۳ هزار میلیارد تومان مبادله شد. هم از نظر تعدادی و هم از نظر ارزشی، این اعداد نسبت به ماه چهارم سال، نزول کرده است. در این میان، افت تعدادی کمی از افت ارزشی بیشتر بوده است. آمار گویای آن است که از حجم مبادلات در جامعه در پنجمین ماه سال کاسته شده است. اما ضریب وصول تعهدات چه تغییری کرده است؟
مطابق آمار بانک مرکزی، نسبت چک‌های برگشتی به مبادله‌ای در پنجمین ماه سال از نظر تعدادی به ۵/ ۱۳ درصد و از نظر ارزشی به ۶/ ۱۵ درصد افول کرده است. در حقیقت، اخبار خوبی از آمار چک به دست می‌رسد. چرا که چه از نظر ارزشی و چه از نظر تعدادی، ضریب برگشتی چک به حداقل خود رسیده است. مطابق آمارهای موجود که از فروردین ۱۳۹۵ برای کل کشور منتشر شده، نسبت چک‌های برگشتی به چک‌های مبادله‌ای هیچ‌گاه به سطح ۵/ ۱۳ درصد نرسیده بود که در مرداد ماه رسید. همچنین از نظر ارزشی نیز نسبت ۶/ ۱۵ درصد چک‌های برگشتی به مبادله‌ای در کمترین نقطه تاریخی آن قرار دارد. تغییرات ایجاد شده در مرداد ماه یک روند کاهشی را در تحولات چک، شکل داد. این روند از ابتدای سال جاری شکل گرفت و نسبت ارزشی چک برگشتی به مبادله‌ای از ۱/ ۲۱ درصد در اسفند سال گذشته به ۶/ ۱۵ درصد در میانه تابستان ۹۷ افت کرده است. البته این ابهام وجود دارد که وضعیت اقتصادی کشور در ماه‌های گذشته، تا چه حد می‌توانست منجر به افت سهم چک‌های برگشتی شود.
بالاترین سرانه چک
در ماه گذشته از نظر تعداد و ارزش، چک‌های مبادله شده در سطح کشور کاهش یافتند. اما میزان کاهش در تعداد و ارزش معادل یکدیگر نبوده است. میانگین ارزش هر چک مبادله شده در ماه گذشته، حدودا ۲/ ۹ میلیون تومان بوده است. این عدد بیشترین ارزش میانگین هر چک مبادله شده در آمارهای بانک مرکزی است. در حقیقت هیچ‌گاه بار ارزشی چک‌های مبادله شده به این سطح نرسیده بود و این عدد می‌تواند نشان دهد که چک‌ها به سمت اعداد کلان‌تر در حال حرکت هستند و این ابزار برای رقم‌های خرد کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. میانگین ارزش چک مبادله‌ای در ۲۴ ماه سال‌های ۹۵ و ۹۶، حدود ۶ میلیون تومان بوده است. این افزایش هم در چک‌های وصولی و هم در چک‌های برگشتی دیده می‌شود.
رصد وضعیت در استان‌ها
چه از نظر ارزش و چه از نظر تعداد، سه استان تهران، خراسان رضوی و اصفهان سهم غالبی از چک‌های مبادله‌شده در کشور دارند. بیش از یک سوم از چک‌های کشور در استان تهران مبادله می‌شود که ارزش آنها، معادل ۵۵ درصد از ارزش کل چک‌های مبادله شده در سطح کشور است. این عدد به خوبی تمرکز اقتصاد کشور در پایتخت را نمایان می‌کند. حجم چک‌های مبادله شده در این استان، قابل قیاس با استانهای دیگر نیست. تعداد چک‌های مبادله شده در استان اصفهان که رتبه دوم را از این حیث دارد، تقریبا معادل یک چهارم استان تهران است. در نتیجه وضعیت در استان تهران، یکی از سیگنال‌های اصلی اقتصاد ایران را می‌تواند صادر کند. در این استان، وضعیت چک‌های برگشتی نسبت به میانگین کل کشور بهتر است. چرا که از نظر تعدادی نسبت چک‌های برگشتی به مبادله‌ای در استان تهران، به ۷/ ۱۲ درصد نزول کرده و از نظر ارزشی نیز این نسبت، ۸/ ۱۳ درصد گزارش شده است. می‌توان این‌طور گفت که کاهش بار چک برگشتی در استان تهران، نقش مهمی در تاریخ‌سازی آمار چک داشته است.
در مرداد ماه، بدترین وضعیت تعدادی چک برگشتی در مناطق آزاد و استانهای کهکیلویه و بویراحمد و کردستان گزارش شده است. در این ۳ حوزه، بیش از ۲۰ درصد از چک‌های مبادله شده برگشت خورده است که شدیدترین آن نیز مربوط به مناطق آزاداست. نکته جالب اینجاست که از نظر ارزشی، بهترین وضعیت چک در استان کهکیلویه و بویراحمد است، در این استان معادل ۳/ ۱۰ درصد از مبالغ چک‌های مبادله‌ای برگشت خورده است که بهترین وضعیت در کل کشور است. اما در مناطق آزاد، از نظر ارزشی نیز نزدیک به ۲۵ درصد ارزش چک‌ها، برگشتی ثبت شده است. یعنی در این مناطق، از هر ۱۰۰ میلیون تومان چکی که مبادله شده، حدود ۲۵ میلیون تومان آن برگشت خورده است. چنین وضعیتی در استان سمنان نیز رخ داده است. در این استان صنعتی نیز حدود ۲۵ درصد از ارزش چک‌ها با برگشت مواجه شده است. در استان اصفهان نیز میزان ارزشی چک‌های برگشتی حدود ۲۱ درصد برآورد شده که عدد نگران‌کننده‌ای است. اما در استان هرمزگان، وضعیت به مراتب بدتر بوده است، مطابق آمار بانک مرکزی در این استان حدود ۴۰ درصد از مبالغ چک‌های مبادله‌ای، برگشت خورده است. اما از آن طرف، نسبت ارزشی چک‌های برگشتی در استانهای البرز، خوزستان و کهکیلویه کمتر از ۱۲ درصد بوده است که بهترین وضعیت در کشور را داشته‌اند.
