نیمه پنهان صادرات فولاد ایران(بخش ۲)

احسان سلطانی

 گران­فروشی داخلی و اعمال تعرفه­‌های وارداتی بالا

صادرات ورق فولاد گرم ایران به اتحادیه اروپا رشد بالایی را در سال­های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ میلادی تجربه کرد، اما در سال ۲۰۱۶ میلادی صادرات این کالا کاهش یافت و در سال ۲۰۱۷ میلادی عملاً متوقف گردید. در پنج­ماهه اول سال ۱۳۹۶ نسبت به مدت مشابه در سال قبل از آن، صادرات ورق فولاد گرم ایران با ۹۷ درصد کاهش از ۴۳۵ هزار تن به ۱۵ هزار تن تنرل پیدا کرد. نظر به اهمیت بازار اتحادیه اروپا برای صادرات ورق فولاد گرم ایران، از دست دادن بازار این اتحادیه منجر به کاهش ۸۰ درصدی کل صادرات ورق فولاد گرم کشور شد. بررسی آمارهای تجاری نشان­دهنده این موضوع می­باشد که با توجه به عدم تغییر در حجم واردات ورق فولاد گرم اتحادیه اروپا در هفت­ماهه اول سال ۲۰۱۷ میلادی، ایران بازار ورق فولاد گرم خود در اتحادیه اروپا را به کشورهای ترکیه، هند و مصر واگذار کرده است.

بررسی و واکاوی روند صادرات ورق فولاد گرم ایران به اتحادیه اروپا نشان می­دهد که صادرات ایران در سال ۲۰۱۶ میلادی با ارزان­فروشی گسترده توام است، به صورتی که بهای واحد صادراتی ایران به اتحادیه اروپا تا سطح ۳۰ درصد زیر قیمت­های مرجع جهانی تحویل بنادر جنوب اروپا تنزل پیدا کرد. در همین شرایط بهای اظهاری صادراتی در گمرک­های داخلی توسط صادرکنندگان دو برابر و بهای فروش داخلی تا بیش از ۵۰ درصد بالاتر از بهای صادراتی به اتحادیه اروپا بود.

نظر به وسعت و حجم و ارزش بالای میزان دامپینگ (فروش زیر قیمت) در صادرات ورق فولاد گرم ایران و چهار کشور دیگر به اتحادیه اروپا، این اتحادیه از تابستان سال ۱۳۹۵ بررسی موضوع و انجام اقدامات در این خصوص را در دستور کار خود قرار داد. در نهایت با توجه به بررسی­های صورت گرفته و مدارک و مستندات، شرکت فولاد مبارکه به همراه چند شرکت دیگر در کشورهای روسیه، آکراین و برزیل متخلف شناخته شدند و به عنوان جریمه دامپینگ (فروش با قیمت زیر بهای بازار) عوارض قطعی ۵۷.۵ یورو بر کیلوگرم بر واردات ورق فولاد گرم از ایران وضع شد که به کل واردات از ایران تعمیم داده شد.

در همین شرایط با وجود روند کاهش قابل ملاحظه بهای واحد صادرات ایران به اتحادیه اروپا، در مقابل قیمت­های فروش داخلی به صورت مستمری افزایش پیدا کرد. در طی ۱۸ ماه گذشته (منتهی به شهریور ماه سال ۱۳۹۶) شاخص بهای عمومی کالاها و خدمات کمتر از ۱۴ درصد، نرخ ارز (مبادله­ای یا آزاد) کمتر از ۱۲ درصد، شاخص کل بهای تولیدکننده صنعتی ۱۲ درصد، شاخص بهای تولیدکننده محصولات فلزی (صنایع پایین­دستی فولاد) کمتر از ۱۱ درصد رشد داشت و در مقابل میانگین بهای داخلی ورق فولاد گرم شرکت فولاد مبارکه ۷۳.۹ درصد و میانگین بهای واحد صادراتی ورق فولاد گرم فقط ۰.۷ درصد افزایش یافت. به عبارتی به میزانی چند برابر افزایش قیمت­های داخلی، بهای ورق فولاد گرم افزایش پیدا کرد و از سوی دیگر بهای صادراتی آن تغییر نکرد.

حمایت­‌های بی‌­قاعده، نامتناسب و بی قید و شرط دولت و وزارت صنعت، معدن و تجارت از تولیدکنندگان بزرگ فولاد داخلی با اعمال تعرفه­‌های وارداتی بسیار بالا از ابتدای سال ۱۳۹۴ و از سوی دیگر فقدان نظارت­های لازم و آزادی عمل کامل، در عمل موجب شد که آنها به سهولت بتوانند اقدام به صادرات زیر قیمت­های داخلی و جهانی کنند و از سوی دیگر در جهت جبران زیان حاصله ناشی از صادرات، در جهت افزایش بی­رویه قیمت­های فروش داخلی گام بردارند. وزارت صنعت، معدن و تجارت با افزایش ناگهانی چند برابری تعرفه­های واردات ورق فولاد گرم بستر و زمینه لازم جهت وقوع تخلفات صادراتی در تولیدکنندگان فولاد داخلی و از سوی دیگر احجاف به صنایع پایین­دستی و اعمال تضییقات و گران­فروشی به آنها را فراهم ساخت، به صورتی که هم اکنون ایران دارای یکی از بالاترین نرخ­های تعرفه واردات ورق فولاد گرم در سطح جهان است. افزایش نامتعارف و نامتناسب قیمت­های فروش داخلی ورق فولاد گرم منجر به تشدید و تمیق رکود در صنایع پایین­دستی فولاد و کاهش قدرت رقابتی و ریزش اشتغال این صنایع و وارد آمدن زیان­ و خسارات زیادی به آنها شده است.

تولیدکنندگان صنایع پایین­دستی و مصرف­کنندگان فولاد کشور انتظار دارند که به صورت بی­طرفانه و واقع­بینانه در خصوص ایجاد انحصار توسط یک بنگاه شبه­خصوصی (تحت کنترل دولت)، ارزان­فروشی و دامپینگ صادراتی، گران­فروشی داخلی، بیش­اظهاری صادراتی، صادرات اقلام اساسی مورد نیاز کشور با کد­های تعرفه خلاف واقع، تعیین ابعاد و جوانب تشدید رکود در صنایع پایین­دستی و بخش­های مصرف­کننده فولاد و برآورد خسارات و زیان­های وارده تحقیقات و بررسی­های لازم انجام گردد و با توجه به نتایج حاصله، تدابیر و اقدامات مقتضی در خصوص مقابله و جلوگیری از وقوع مجدد آنها اتخاذ شود.

روند صادرات ورق فولاد گرم ایران به اتحادیه اروپا

بر اساس داده­های گمرکی اتحادیه اروپا، در طی سال­های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۳ میلادی صادرات ورق فولاد گرم[۱] ایران به اتحادیه اروپا بین ۴۳ تا ۵۷ هزار تن در سال (میانگین ماهانه ۴.۳ هزار تن) در نوسان بود. حجم صادرات ورق فولاد گرم ایران به اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۴ میلادی به ۴۰۰ هزار تن (میانگین ماهانه ۳۳.۴ هزار تن) و در سال ۲۰۱۵ میلادی[۲] به ۸۰۰ هزار تن (میانگین ماهانه ۶۶.۸ هزار تن) افزایش یافت. در سال ۲۰۱۶ میلادی میزان این صادرات به ۶۹۶ هزار تن (میانگین ماهانه ۵۸ هزار تن) کاهش پیدا کرد و در سال ۲۰۱۷ میلادی عملاً متوقف گردید[۳] (نمودار یک).

بررسی روند صادرات ماهانه در سال­های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ میلادی نشان می­دهد که در ماه­های اکتبر ۲۰۱۵ میلادی (مهر ماه ۱۳۹۴) تا آگوست ۲۰۱۶ میلادی (مرداد ماه ۱۳۹۵) حجم صادرات ورق فولاد گرم ایران به اروپا افزایش قابل توجهی را تجربه کرد و به میانگین ماهانه ۷۸ هزار تن بالغ گردید. در ماه­های جولای و آگوست ۲۰۱۶ میلادی (تیر و مرداد ماه ۱۳۹۵) به ترتیب حجم صادرات به ۱۰۴ و ۹۵ هزار تن صعود کرد و پس از آن در ما­ه­های سپتامبر و اکتبر ۲۰۱۶ میلادی (شهریور و مهر ماه ۱۳۹۵) به ترتیب حجم صادرات به ۱۸ و ۴ هزار تن سقوط پیدا کرد. در ماه نوامبر ۲۰۱۶ میلادی (آبان ماه ۱۳۹۵) حجم صادرات به ۶۹ هزار تن رسید و از این زمان تا کنون صادرات ورق گرم ایران به اتحادیه اروپا در حد ناچیزی بوده است.

بر اساس داده­های گمرکی اتحادیه اروپا، در دوره ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۳ میلادی مجموع ارزش صادرات ورق فولاد گرم ایران به اتحادیه اروپا ۱۳۵ میلیون دلار (میانگین سالانه ۳۴ میلیون دلار با بهای واحد ۶۵۲ دلار بر تن) بود. ارزش صادرات در سال ۲۰۱۴ میلادی به ۲۱۹ میلیون دلار (با میانگین بهای واحد ۵۴۵ دلار بر تن)، در سال ۲۰۱۵ میلادی به ۳۲۴ میلیون دلار (با میانگین بهای واحد ۴۰۴ دلار بر تن) و در سال ۲۰۱۶ میلادی به ۲۳۱ میلیون دلار (با میانگین بهای واحد ۳۳۲ دلار بر تن) بالغ گردید (نمودار دو).

آمار گمرک ایران حاکی از این است در شرایطی که در پنج­ماهه اول سال ۱۳۹۵، میانگین ماهانه صادرات ورق فولاد گرم ایران به اتحادیه اروپا ۸۷ هزار تن بود، در سه­ماهه پس از آن (شهریور تا آبان ماه ۱۳۹۵) به ۳۹ هزار تن در ماه سقوط کرد. از آذر ماه سال ۱۳۹۵ تا مرداد ماه سال ۱۳۹۶، مجموع صادرات ورق فولاد گرم ایران به اتحادیه اروپا فقط ۳۹ هزار تن (میانگین ماهانه ۴۳۰۰ تن) بود که با توجه به حجم ناچیز آن به مفهوم توقف صادرات این کالا به این اتحادیه است (نمودار سه). با وجود این که در پنج­ماهه اول سال ۱۳۹۵ مجموع صادرات ورق فولاد گرم به اتحادیه اروپا به میزان ۴۳۵ هزار تن و سهم ۵۹ درصد از کل صادرات این کالای ایران به جهان بود، در پنج­ماهه اول سال ۱۳۹۶، این صادرات به ۱۵ هزار تن (و سهم ۱۰ درصد از کل صادرات) سقوط پیدا کرد که به معنای کاهش ۹۷ درصدی است (نمودار چهار). در همین حال کل صادرات ورق فولاد گرم ایران از ۷۳۹ هزار تن در پنج­ماهه اول سال ۱۳۹۵ با ۸۰ درصد کاهش به ۱۴۶ هزار تن در پنج­ماهه اول سال ۱۳۹۶ تنزل یافت که عمدتاً از توقف صادرات به اتحادیه اروپا ناشی می­شود. صادرات ورق فولاد گرم ایران از ۲۵۳ هزار تن در اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۵ به ۵۹ هزار تن در مرداد ماه سال ۱۳۹۶ افت کرد.

گزارش انجمن فولاد اروپا (یوروفر[۴]) در خصوص واردات ورق فولاد گرم[۵] اتحادیه اروپا (شامل ۲۸ کشور عضو)، میانگین ماهانه واردات از ایران در سال­های ۲۰۱۲ و ۲۰۱۳ میلادی را به ترتیب ۸ و ۱۰ هزار تن اعلام کرده است. این حجم از واردات در سال­های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ میلادی به ترتیب به ۴۳، ۸۵ و ۷۷ هزار تن افزایش یافت و در هفت­ماهه اول سال ۲۰۱۷ میلادی به ۳ هزار تن سقوط پیدا کرد (نمودار پنج).

آمار یوروفر نشان می­دهد در حالی که در طی ماه­های ژانویه ۲۰۱۵ میلادی (دی ماه ۱۳۹۳) تا آگوست ۲۰۱۶ میلادی (مرداد ماه ۱۳۹۵) میانگین ماهانه واردات ورق فولاد گرم اتحادیه اروپا از ایران ۹۰ هزار تن بود، در ماه­های سپتامبر و اکتبر سال ۲۰۱۶ میلادی (شهریور و مهر ماه ۱۳۹۵) به ترتیب به ۴۲ و ۴ هزار تن سقوط کرد. هر چند که در ماه نوامبر سال ۲۰۱۶ میلادی (آبان ماه ۱۳۹۵) واردات از ایران ۹۶ هزار تن بود، اما از آن پس به شدت کاهش یافت و در ماه­های می تا جولای سال ۲۰۱۷ میلادی (اردیبهشت تا تیر ماه سال ۱۳۹۶) صفر گردید (نمودار شش). میانگین ماهانه واردات ورق فولاد گرم اتحادیه اروپا در هفت­ماهه اول سال­های میلادی ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ میلادی به ترتیب ۷۴ و ۹۶ هزار تن بود که در هفت­ماهه اول سال ۲۰۱۷ میلادی به ۳ هزار تن سقوط کرد. سهم ایران از واردات ورق فولاد گرم اتحادیه اروپا که در سال­های ۲۰۱۲ و ۲۰۱۳ میلادی ۳ درصد و در سال­های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ میلادی به ترتیب ۱۰، ۱۳ و ۱۱ درصد بود، در هفت­ماهه اول سال ۲۰۱۷ میلادی به ۰.۴ درصد تنزل یافت (نمودار هفت).

نظر به این که میانگین واردات ورق فولاد گرم اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۶ میلادی و هفت­ماهه اول سال ۲۰۱۷ میلادی به ترتیب ۷۰۱ و ۶۷۸ هزار تن در ماه گزارش شده است، بنابر این واردات ورق فولاد گرم این اتحادیه تغییر قابل ملاحظه­ای را تجربه نکرده است. در سال ۲۰۱۵ میلادی به ترتیب کشورهای چین (با میانگین ماهانه صادرات ۱۳۳ هزار تن)، روسیه (۱۲۸ هزار تن)، ایران (۸۵ هزار تن)، اکراین (۸۲ هزار تن)، ترکیه (۵۳ هزار تن) و برزیل (۴۹ هزار تن) صادرکنندگان مهم ورق فولاد گرم به اتحادیه اروپا بودند (نمودار هشت).

در سال ۲۰۱۶ میلادی روسیه با میانگین صادرات ماهانه ۱۵۵ هزار تن مقام نخست را به خود اختصاص داد و پس از این کشور، چین با ۱۰۰ هزار تن، ترکیه با ۸۵ هزار تن، ایران با ۷۷ هزار تن، اکراین با ۸۱ هزار تن و  برزیل با ۵۶ هزار تن کشورهای صادرکننده اصلی ورق فولاد گرم به اتحادیه اروپا بودند. در سال ۲۰۱۶ نسبت به سال ۲۰۱۵ میلادی، به ترتیب کشورهای ترکیه، روسیه، کره ­جنوبی و مصر از بیشترین میزان افزایش حجم صادرات برخوردار بودند و در مقابل به ترتیب کشورهای چین، ایران و صربستان بازارهای خود را به رقیبان واگذار کردند.

در هفت­‌ماهه اول سال ۲۰۱۷ نسبت به سال ۲۰۱۵ میلادی، به ترتیب کشورهای ترکیه، هند، مصر و تایوان و کره­جنوبی سهم بازار خود را در اتحادیه اروپا به میزان بالایی افزایش دادند و در مقابل به ترتیب کشورهای چین، ایران، روسیه، اکراین و برزیل بازار خود را از دست دادند (نمودار نه). در این دوره از نقطه نظر نرخ رشد، صادرات ورق گرم فولاد به ترتیب کشورهای مصر (۲۲۵۰ درصد)، هند (۵۱۶ درصد)، تایوان (۳۲۰ درصد)، ترکیه (۲۴۵ درصد) و کره جنوبی ۱۰۳ درصد) رشد را تجربه کرد و صادرات به ترتیب کشورهای ایران (منفی ۹۶ درصد)، چین (منفی ۸۰ درصد)، روسیه (منفی ۵۵ درصد)، برزیل (منفی ۳۳ درصد) و اکراین (منفی ۲۹ درصد) کاهش یافت (نمودار ده). ایران بازنده بزرگ بازارهای ورق فولاد گرم اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۷ میلادی یا اگر دقیق­تر گفته شود در یک سال اخیر (یک­ساله منتهی به شهریور ماه ۱۳۹۶ نسبت به دوره مشابه در یک سال قبل از آن) محسوب می­شود. در طی یک سال گذشته کشورهای ترکیه، هند و مصر بازار ایران را تصاحب کردند (نمودار یازده).

داده­‌های چهار مرجع آماری مستقل (سازمان تجارت جهانی، گمرک ایران، گمرک­های اتحادیه اروپا و انجمن فولاد اروپا) حاکی از آن است که پس از یک دوره صعود که از سال ۱۳۹۳ آغاز گردید، صادرات ورق فولاد گرم ایران به اتحادیه اروپا از شهریور ماه سال ۱۳۹۶ در عمل کم و بیش متوقف شد. هر چند ایران توانست به سهم بازار قابل توجهی در اتحادیه اروپا دست پیدا کند، اما در طی یک سال اخیر (از شهریور ماه و به خصوص از آذر ماه سال ۱۳۹۵ تا کنون)، کل بازار خود را به رقبای دیگر نظیر ترکیه، هند و مصر واگذار کرد.

قیمت­‌های صادراتی ورق فولاد گرم ایران به اتحادیه اروپا

بررسی روند بهای واحد صادرات ورق فولاد گرم ایران به اتحادیه اروپا نشان می­دهد که بهای واحد اعلام شده توسط گمرک­های اتحادیه اروپا جهت واردات ورق فولاد گرم از ایران از ۶۰۰ دلار در تن در ماه ژانویه سال ۲۰۰۴ میلادی (دی ماه سال ۱۳۹۲) به تدریج کاهش یافت و به حدود ۳۰۰ دلار در ماه ژانویه سال ۲۰۰۶ (دی ماه سال ۱۳۹۴) سقوط پیدا کرد. در طی این مدت، روند قیمت­های جهانی بر اساس منابع معتبری مانند متال بولتن[۶] و پلاتز[۷] نشان می­دهد که مسیر تنزلی بهای واحد واردات ورق فولاد گرم از ایران در حول و حوش قیمت­های واحد تحویل به بنادر جنوب و شمال اروپا است و حتی در بعضی ما­ه­ها بهای ایران از آن بالاتر می­باشد. در طی ماه­های جولای تا دسامبر سال ۲۰۱۵ میلادی (خرداد تا آذر ماه سال ۱۳۹۴) بهای واحد واردات ورق فولاد گرم اتحادیه اروپا از ایران بیش از قیمت­های جهانی تحویل بنادر اروپا بود (نمودار دوازده).

در ماه­های ژانویه و فوریه سال ۲۰۱۶ میلادی (دی و بهمن ماه سال ۱۳۹۴) بهای واحد واردات ورق فولاد گرم اتحادیه اروپا از ایران در حدود قیمت­های جهانی تحویل بنادر اروپا بود، اما از آن پس بهای واحد واردات از ایران رو به کاهش نهاد و در ماه­های مارچ تا می سال ۲۰۱۶ میلادی (اسفند ماه سال ۱۳۹۴ تا اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۵) به ترتیب به ۹، ۲۷ و ۳۵ درصد پایین­تر از قیمت­های جهانی تحویل بنادر اروپا تنزل یافت. این روند در ماه‌های جون و جولای سال ۲۰۱۶ میلادی (خرداد و تیر ماه سال ۱۳۹۵) در سطح ۳۰ درصد پایین­تر از قیمت­های جهانی تحویل بنادر اروپا تداوم پیدا کرد. در طی ماه­های آگوست تا نوامبر سال ۲۰۱۶ میلادی ( مرداد تا آبان ماه سال ۱۳۹۵) بهای واردات از ایران در حدود ۱۱ درصد پایین­تر از قیمت­های جهانی حفظ شد. در طی ماه­های دسامبر سال ۲۰۱۶ میلادی تا آوریل سال ۲۰۱۷ میلادی (آذر ماه سال ۱۳۹۵ تا فروردین ماه سال ۱۳۹۶) با وجود میزان پایین واردات از ایران، بهای واردات ورق فولاد گرم اتحادیه اروپا از ایران همچنان به میزان قابل توجهی پایین­تر از قیمت­های جهانی تحویل بنادر اروپا بود (نمودار سیزده).

با وجود این که قیمت­های جهانی ورق فولاد گرم در طی فروردین تا خرداد ماه سال ۱۳۹۵ برای تحویل بنادر اروپا بین ۴۰۸ تا ۴۹۴ دلار بر تن در نوسان بود و میانگین بهای واحد واردات اتحادیه اروپا از ایران بین ۲۹۶ تا ۳۲۲ دلار بر تن توسط گمرک­های این اتحادیه اعلام گردید، میانگین بهای صادراتی ورق فولاد گرم ایران به مقصد اتحادیه اروپا بین ۷۱۰ تا ۷۳۰ دلار بر تن در گمرک­های ایران اظهار شد (نمودارهای چهارده و پانزده). بر طبق آمار گمرک ایران در طی فصل بهار سال ۱۳۹۵ در مجموع ۳۰۳ هزار تن ورق فولاد گرم با بهای واحد صادراتی ۷۲۵ دلار بر تن به مقصد اتحادیه اروپا صادر گردید. در همین حال با وجود این که قیمت­های جهانی تغییر قابل ملاحظه­ای را تجربه نکرد، میانگین بهای واحد اظهاری صادرات ورق فولاد گرم ایران در ماه­های تیر و مرداد سال ۱۳۹۵ با ۴۰ درصد کاهش نسبت به سه­ماهه قبل از آن (فصل بهار سال ۱۳۹۵) از ۷۲۵ دلار در تن به ۴۳۵ دلار در تن تنزل ناگهانی داشت.

ایتالیا مهم­ترین واردکننده ورق فولاد گرم از ایران به شمار می­رفت. در طی ماه­های فروردین تا مهر سال ۱۳۹۴ بهای واحد صادراتی ایران به ایتالیا در حدود ۴۰۰ دلار در تن[۸] بود که از آن پس روند نزولی در پیش گرفت. در طی ماه­های دی ۱۳۹۴ تا تیر ۱۳۹۵ بهای واحد صادرات ورق فولاد گرم به اتحادیه اروپا به سطح زیر ۳۰۰ دلار در تن سقوط پیدا کرد. با توجه به هزینه­های صادرات، حمل داخلی و بارگیری و در پاره­ای اوقات حمل خارجی، بهای واحد صادراتی ورق فولاد گرم ایران به ایتالیا در طی ماه­های دی ۱۳۹۴ تا تیر ماه ۱۳۹۵ در زیر سطح ۱۰ هزار ریال بر کیلوگرم بود[۹] (نمودارهای شانزده و هفده).

با مقایسه داده­‌های اظهاری بهای واحد صادرات در گمرک ایران (کشور صادرکننده)، داده­های تجاری بهای وارردات در گمرک­های اتحادیه اروپا (کشورهای واردکننده) و قیمت­های فروش جهانی (از منابع معتبر جهانی)، نتایج مهم و قابل توجه ذیل حاصل می­شود.

(۱) قیمت­‌های اظهاری صادراتی بسیار بالا و خلاف واقع در گمرک­های داخلی (به خصوص در بعضی از ماه­هایی که میزان صادرات بالا بود) توسط بنگاه­های صادرکننده ورق فولاد گرم انجام شد. این اقدام ضمن این که منجر به نشان دادن توان غیرواقعی و اغراق­آمیز در خصوص صادرات ورق فولاد گرم می­گردد، از سوی دیگر منافع ناشی از صادرات را برای بنگاه­های صادرکننده در بر دارد.

(۲) با وجود این که بهای صادراتی ورق فولاد گرم ایران به اتحادیه اروپا معمولاً در حدود قیمت­های مرجع جهانی این کالا بود، اما روند ارزان­فروشی صادراتی از فصل زمستان سال ۱۳۹۴ شروع شد و در فصل بهار سال ۱۳۹۵ شدت گرفت. در مجموع چهار ماهه اول سال ۱۳۹۵ بهای واحد صادرات ورق فولاد گرم ایران به اتحادیه اروپا در حدود ۳۰ درصد پایین­تر از قیمت­های مرجع جهانی بود. صادرات زیر قیمت­های جهانی ورق فولاد گرم ایران به اتحادیه اروپا موجب شد تا صادرات این کالا به تدریج کاهش یابد و در عمل از شهریور ماه سال ۱۳۹۵ کند گردد و از آذر ماه سال ۱۳۹۵ تا کنون متوقف گردد[۱۰].

اقدام آنتی دامپینگ اتحادیه اروپا علیه صادرات ورق فولاد گرم از از ایران

کارآمدی و کارآیی پایین و ضعف مدیریت و سازمان و از سوی دیگر مداخلات گسترده دستگاه­های دولتی در اداره بنگاه­های بزرگ و اصلی تولید فولاد کشور موجب شده که با وجود تامین مواد اولیه و نهاده­های تولید (انرژی و موارد دیگر) به بهای ارزان و زیر قیمت جهانی، این واحدها نتوانند در سطح جهانی و به خصوص از نظر قیمت­های فروش رقابتی باشند، در نتیجه این واحدها همواره درخواست حمایت­های تعرفه­ای داشته و دارند. در همین شرایط، در بسیاری موارد صادرات فولاد از ایران زیر قیمت­های واقعی و حتی تمام شده صورت می­گیرد.

نظر به وسعت و حجم و ارزش بالای میزان دامپینگ[۱۱] (فروش زیر قیمت) در صادرات ورق فولاد گرم ایران و چهار کشور دیگر به اتحادیه اروپا، این اتحادیه اقدام به بررسی موضوع و اتخاذ اقدامات در این خصوص کرد[۱۲]. روند و شواهد تاریخی این اقدامات که در نتیجه منجر به محرز شدن دامپینگ و اعمال اقدامات تنبیهی علیه ایران و کشورهای روسیه، اکراین و برزیل گردید، به شرح ذیل است.

(۱) در تاریخ هفتم جولای سال ۲۰۱۶ میلادی (۱۷ تیر ماه سال ۱۳۹۵) کمیسیون اروپا[۱۳] رویه اعمال آنتی-دامپینگ[۱۴] را در خصوص واردات بعضی اقلام ورق گرم از آهن و فولاد از کشورهای برزیل، ایران، روسیه، صربستان و اکراین آغاز کرد[۱۵]. این اقدام پس از تسلیم شکایت انجمن فولاد اروپا (به نمایندگی اکثریت تولیدکنندگان ورق فولاد گرم در اروپا) در تاریخ ۲۳ می سال ۲۰۱۶ میلادی (سوم خرداد ماه سال ۱۳۹۵) صورت گرفت.

(۲) خلاصه مدیریتی گزارش شکایت آنتی-دامپینگ بر روی ورق فولاد گرم وارداتی از کشورهای ایران، روسیه، اکراین، صربستان و برزیل در تاریخ ۱۶ سپتامبر سال ۲۰۱۶ میلادی (۲۶ مرداد ماه سال ۱۳۹۵) منتشر گردید. این گزارش حاکی از این بود که اعمال دامپینگ بر روی قیمت­های ورق فولاد گرم وارداتی از این کشورها منجر به افزایش سی درصدی واردات از آنها درسال ۲۰۱۶ میلادی و از سوی دیگر وارد آمدن ضرر و زیان به تولیدکنندگان داخلی در اتحادیه اروپا گردید. در این گزارش اعلام شد که ورق فولاد گرم از کشورهای ایران، روسیه، اکراین، صربستان و برزیل در حدود ۳۰ درصد زیر قیمت به اتحادیه اروپا صادر می­گردد که برآورد می­شود توام با ۲۰ تا ۵۰ درصد دامپینگ باشد. از ده بنگاه صادرکننده فولاد در این کشورها به عنوان دامپینگ­کنندگان نام برده شد که از ایران فقط نام شرکت فولاد مبارکه در بین آنها بود.

(۳) در تاریخ سوم آگوست سال ۲۰۱۷ میلادی (۱۲ مرداد ماه سال ۱۳۹۶) کمیسیون اروپا جلسه­ای با شرکت فولاد مبارکه برگزار کرد که متعاقب آن حاشیه دامپینگ و نرخ عوارض آنتی-دامپینگ[۱۶] ۱۷.۹ درصد و حداقل قیمت وارداتی[۱۷] ۴۶۸.۴۹ یورو بر تن روی صادرات این شرکت به اتحادیه اروپا وضع گردید. پس از آن تدابیر وضع شده به اطلاع کلیه ذینفعان رسانیده شد و آخرین اظهارات و دفاعیات کتبی و شفاهی آنها اخذ گردید.

(۴) ضمن آن که اقدامات موقت اتحادیه اروپا از نیمه دوم سال ۱۳۹۵ آغاز گردیده بود، کمیسیون اروپا به بررسی­های خود در خصوص دامپینگ ادامه داد که در نهایت در تاریخ پنجم اکتبر سال ۲۰۱۷ میلادی (۱۳ مهر ماه سال ۱۳۹۶) منجر به وضع مقررات اعمال تعرفه­های آنتی-دامپینگ روی واردات ورق فولاد گرم از کشورهای برزیل، ایران، روسیه و اکراین شد.[۱۸] در گزارش مشروح و مفصل یکصد صفحه­ای[۱۹] وضع مقررات اعمال عوارض آنتی-دامپینگ[۲۰] بر روی واردات ورق فولاد گرم از این کشورها موضوعات مهمی مورد بحث قرار گرفت که به مواردی به شرح زیر اشاره می­شود.

الف- بنگاه متخلف تولیدکننده صادراتی ایرانی در خصوص انجام تخلفات دامپینگ قیمت­های فروش به اتحادیه اروپا شرکت فولاد مبارکه[۲۱] و طرف خارجی آن شرکت تجاری فولاد تارا در آلمان[۲۲] معرفی شده­اند. بخشی از صادرات فولاد مبارکه به اروپا از طریق این شرکت انجام گردید.

ب- بر اساس گزارش کمیسیون اروپا، واردات ورق گرم فولاد اتحادیه اروپا از ایران در سال ۲۰۱۳ میلادی ۱۲۵ هزار تن، سال ۲۰۱۴ میلادی ۵۲۷ هزار تن و سال ۲۰۱۵ میلادی ۱۰۱۵ هزار تن بود. در طی سال­های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵ میلادی بهای واحد واردات ورق فولاد گرم از ایران به ترتیب ۴۵۴، ۴۱۵ و ۳۶۹ یورو در تن بود. در طی دوره مورد بررسی بهای واحد واردات از ایران ۳۱۶ یورو در تن گزارش شد که در بین پنج کشور مورد بررسی (برزیل، ایران، روسیه، صربستان و اکراین) از همه پایین­تر است. همچنین بهای واردات ورق فولاد گرم از ایران، نسبت به سال ۲۰۱۳، در مقایسه با چهار کشور دیگر بیشتر کاهش یافت.

ج- با توجه به بررسی­های انجام شده و مدارک و مستندات، حداقل قیمت وارداتی ۴۷۲.۷۲ یورو بر تن روی واردات ورق فولاد گرم از چهار کشور برزیل، ایران، روسیه و اکراین به اتحادیه اروپا تعیین گردید و بر روی واردات این کالا از شرکت فولاد مبارکه ۵۷.۵ یورو بر تن عوارض قطعی واردات[۲۳] وضع گردید. همچنین جریمه دامپینگ شرکت فولاد مبارکه به کل واردات ورق فولاد گرم از ایران تعمیم داده شد.

بهای فروش داخلی ورق فولاد گرم و مقایسه آن با بهای صادراتی

بر اساس داده‌­های سازمان بورس کالا بهای فروش[۲۴] ورق فولاد گرم شرکت فولاد مبارکه در سه­ماهه اول سال ۱۳۹۴ در حدود ۱۷ هزار ریال بر کیلوگرم بود که به تدریج مقداری کاهش یافت و در طی ماه­های مرداد سال ۱۳۹۴ تا فروردین سال ۱۳۹۵ در حدود ۱۴۵۰۰ ریال بر کیلوگرم نوسانات اندکی داشت. در ماه­های اردیبهشت تا شهریور ماه سال ۱۳۹۵ بهای ورق فولاد گرم به سطح ۱۶ هزار ریال در کیلوگرم ترقی کرد و پس از آن مجدداً بالا رفت و در ماه­های آذر سال ۱۳۹۵ تا فروردین سال ۱۳۹۶ در قیمت ۲۰۶۰۰ ریال بر کیلوگرم تثبیت گردید. بهای ورق فولاد گرم در ماه­های مرداد و شهریور سال ۱۳۹۶ به ۲۳ و ۲۵ هزار ریال بر کیلوگرم افزایش پیدا کرد. در شهریور ماه سال ۱۳۹۶، نسبت به ماه مشابه در سال قبل بهای ورق فولاد گرم ۵۹ درصد و نسبت به ابتدای سال ۱۳۹۵، ۷۴ درصد افزایش را تجربه کرد (نمودار هیجده).

در شرایطی که قیمت­های فروش داخلی ورق فولاد گرم افزایش مستمری را تجربه کرد، بهای واحد صادرات ورق فولاد گرم به اتحادیه اروپا به میزان قابل توجهی در سطحی زیر قیمت­های فروش داخلی بود. در فروردین ماه سال ۱۳۹۴ قیمت فروش داخلی ورق فولاد گرم ۳۷ درصد (۴۷۰۰ ریال بر کیلوگرم) بالاتر از بهای واحد صادراتی به اتحادیه اروپا بود که این اختلاف به تدریج کاهش یافت و به ۱۴ درصد (۱۸۰۰ ریال بر کیلوگرم) در شهریور ماه سال ۱۳۹۴ تنزل پیدا کرد. از آبان ماه سال ۱۳۹۴ روند اختلاف بین قیمت­های فروش داخلی و بهای واحد صادراتی به اتحادیه اروپا به تدریج شدت گرفت و گران­فروشی داخلی نسبت به صادراتی به ۶۱ درصد (۵۵۰۰ ریال بر کیلوگرم) در اسفند ماه سال ۱۳۹۴ صعود کرد. این روند تا تیر ماه سال ۱۳۹۵ به میزان ۶۵ درصد (۶۳۰۰ ریال بر کیلوگرم) ادامه یافت. افزایش شدید قیمت فروش داخلی نسبت به بهای صادراتی مقارن با رشد بالای صادرات ورق فولاد گرم به اتحادیه اروپا است. از مرداد ماه سال ۱۳۹۵ تا پایان این سال توام با کاهش صادرات به اتحادیه اروپا، تا حدی از شدت و حدت گران­فروشی داخلی و ارزان­فروشی صادراتی کاسته شد (نمودارهای نوزده تا بیست و یک).

در مجموع دو روند کلی در عرضه ورق فولاد گرم به بازارهای داخلی و خارجی ملاحظه می­شود (۱) کاهش قابل ملاحظه بهای واحد صادرات به اتحادیه اروپا و (۲) افزایش مستمر قیمت­های فروش داخلی. موضوع قابل توجه این است که در شرایطی که در دو سال گذشته نرخ بالای تورم مهار گردید و افزایش قابل ملاحظه­ای در هزینه­ها و قیمت­ها و نهاده­های تولید فولاد در سطح کشور واقع نشد، افزایش بهای فروش داخلی ورق فولاد گرم به میزان به ترتیب ۵۹ درصد و ۷۴ درصد در فاصله یک سال و ۱۸ ماه چگونه توجیه می­گردد. از سوی دیگر به چه علت به رغم اعتراضات گسترده صنایع پایین­دستی ومصرف­کنندگان، این سطح از احجاف و گران­فروشی از سوی دولت (با افزایش ۳۰۰ تا ۴۰۰ درصدی تعرفه­ها و هزینه­های وارداتی) حمایت می­شود. در همین حال عوامل اصلی هزینه­ای تولید فولاد شامل سرمایه­گذاری ثابت، سنگ آهن و سایر مواد اولیه و انرژی در مجموع به بهای پایین­تر از جهان در اختیار تولیدکنندگان فولاد قرار می­گیرد.

در طی ۱۸ ماه گذشته (منتهی به شهریور ماه سال ۱۳۹۶) شاخص بهای عمومی کالاها و خدمات کمتر از ۱۴ درصد، نرخ ارز (مبادله­ای یا آزاد) کمتر از ۱۲ درصد، شاخص کل بهای تولیدکننده صنعتی ۱۲ درصد، شاخص بهای تولیدکننده محصولات فلزی (صنایع پایین­دستی فولاد) کمتر از ۱۱ درصد رشد دارد و در مقابل شاخص بهای تولیدکننده فلزات پایه ۵۰.۳ درصد، میانگین بهای داخلی ورق فولاد گرم شرکت فولاد مبارکه ۷۳.۹ درصد و میانگین بهای واحد صادراتی ورق فولاد گرم فقط ۰.۷ درصد افزایش یافت. در طی شهریور ماه سال ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۶ در شرایطی که میانگین بهای فروش داخلی ورق فولاد گرم ۵۹ درصد بالا رفت، میانگین بهای واحد صادراتی این کالا منفی ۳۹.۶ درصد پایین آمد (جدول یک و نمودارهای بیست و دو و بیست و سه).

تعرفه واردات انواع ورق فولاد گرم از سال ۱۳۸۷ تا پایان سال ۱۳۹۳ چهار درصد بود که در فصل بهار سال ۱۳۹۴ با رشد ۲۷۵ درصدی به ۱۵ درصد افزایش یافت. از تیر ماه تا پایان سال ۱۳۹۴، تعرفه واردات ورق فولاد گرم برای ورق غیر ممزوج ۱۰ درصد و ورق ممزوج ۴ درصد بود. از ابتدای سال ۱۳۹۵ تعرفه واردات انواع ورق فولاد (اعم از سرد یا گرم و ممزوج یا غیر ممزوج) به ۲۰ درصد افزایش یافت که تا کنون (مهر ماه سال ۱۳۹۶) نرخ تعرفه واردات در این سطح حفظ شده است. پرداخت مالیات ارزش افزوده بر روی ورق فولاد گرم وارداتی به میزان ۹ درصد مجموع ارزش سیف واردات و حقوق و عوارض گمرکی، عوارض مضاعفی است که از واردات گرفته می­شود و در عمل نرخ تعرفه موثر واردات ورق فولاد گرم به ۳۰.۸ درصد ارزش سیف[۲۵] بالغ می­شود. نرخ مالیات ارزش افزوده که از نیمه دوم سال ۱۳۸۷ اجرایی شد، ۵.۱ درصد از مجموع ارزش سیف کالا و حقوق گمرکی بود که در حال حاضر به ۹ درصد افزایش یافته است. بنابراین تولیدکنندگان صنایع پایین­دستی نه تنها با افزایش ۵ برابری تعرفه­های وارداتی که با افزایش بیش از ۲ برابری مالیات ارزش افزوده[۲۶] بر روی واردات نیز روبرو هستند.

حمایت بی­قاعده، نامتناسب و بی قید و شرط دولت و وزارت صنعت، معدن و تجارت[۲۷] از تولیدکنندگان بزرگ فولاد داخلی با اعمال تعرفه­های وارداتی بسیار بالا از ابتدای سال ۱۳۹۴ و از سوی دیگر فقدان نظارت­های لازم و آزادی عمل کامل، در عمل موجب شد که آنها به سهولت بتوانند اقدام به صادرات زیر قیمت­های داخلی و جهانی کنند و از سوی دیگر در جهت جبران زیان حاصله ناشی از صادرات، در جهت افزایش بی­رویه قیمت­های فروش داخلی گام بردارند. وزارت صنعت، معدن و تجارت با افزایش ناگهانی چند برابری تعرفه­های واردات ورق فولاد گرم بستر و زمینه لازم جهت وقوع تخلفات صادراتی در تولیدکنندگان فولاد داخلی و از سوی دیگر احجاف به صنایع پایین­دستی و اعمال تضییقات و گران­فروشی به آنها را فراهم ساخت. در مجموع اقدامات مشترک و هماهنگ دولت و تولیدکنندگان بزرگ فولاد نتایج زیر را به همراه داشته است.

(۱) بهای نامتعارف و بالای مواد اولیه (ورق فولاد گرم) در نتیجه گران شدن محصولات و کالاهای تولیدی نهایی که ده­ها شاخه تولیدی و صنعتی کشور را در بر می­گیرد، را به دنبال دارد. بنابراین به تبع افزایش قیمت­های فروش، کاهش مصرف داخلی و تشدید و تداوم رکود در بخش­های اقتصادی، صنعتی و مصرفی مرتبط با مصرف فولاد به خصوص ورق فولاد گرم به وقوع می­پیوندد. نظر به وسعت و گستره مصرف و کاربرد آهن و فولاد در بخش­های مختلف اقتصادی عمرانی، ساختمانی، صنعتی، کشاورزی و حتی خدماتی، اثرات بهای بالا و افزایش شدید و بدون تناسب آن بر روی کل فعالیت­های اقتصادی کشور کاملاً محسوس و قابل ملاحظه است.

(۲) تنزل شدید میزان فعالیت و در نتیجه کاهش اشتغال و درآمد اقتصادی در صنایع پایین­دستی فولاد و بخش­های مرتبط با مصرف فولاد و محصولات فولادی. با وجود این که در دو دهه اخیر بخش غالب حمایت­ها و منابع مالی در جهت توسعه صنایع بالادستی تولید فولاد صرف شده است، در مجموع حدود ۸۰ هزار نفر در کل کارگاه­های بزرگ[۲۸] تولید آهن و فولاد[۲۹] شاغل هستند و در مقابل اشتغال واحدهای صنعتی و تولیدی صنایع فلزی[۳۰] بالغ بر ۴۰۰ هزار نفر می­باشد.  با در نظر گرفتن صنایع ساخت ماشین­آلات و تجهیزات و دیگر بخش­های صنعتی مرتبط، در حدود یک میلیون نفر در کارگاه­ها و صنایع پایین­دستی فلزی شاغل هستند. بنابراین کاهش میزان فروش و توان اقتصادی صنایع فلزی پایین­دستی اثرات مستقیم و قابل ملاحظه­ای بر روی کاهش درآمد و اشتغال صنعتی و تشدید رکود اقتصادی کشور دارد.

(۳) افزایش نامتعارف قیمت تمام­شده و بهای فروش تولیدات صنایع فلزی داخلی (و همچنین دیگر بخش­های تولیدی وابسته) و در نتیجه کاهش قدرت رقابت آنها در بازارهای داخلی در برابر کالاهای وارداتی و به خصوص اقلام ارزان­قیمت ساخت چین

(۴) سیاست­ها و اقدامات دولت در خصوص حمایت بی قید و شرط از واحدهای تولیدکننده آهن و فولاد و آزادی بی­قید و شرط آنها که به افزایش شدید بهای مواد اولیه (ورق فولاد گرم) منجر شده است، موجب شد که بخش مهمی از این واحدها دچار کاهش فعالیت و زیان­دهی و به تبع آن معضلات و مشکلات معوقات بانکی، مالیاتی، بیمه تامین اجتماعی، حقوق و دستمزد و اشخاص شوند. با وجود این که سیاست­ها و اقدامات دولت­ها مسبب اصلی ایجاد وضعیت کنونی است، اما به جای اصلاح شرایط نابسامان کنونی، دستگاه­های دولتی (بانک­ها، دارایی و تامین اجتماعی) اقدام به ممنوع­الخروج کردن، ممنوع­المعامله کردن، بازداشت و توقیف اموال، بستن حساب­های بانکی واحدها و شخصی مدیران می­کنند. به عبارتی بخش خصوصی و مردم نه تنها باید تاوان سیاست­ها و اقدامات پراشتباه مخل فعالیت و کسب و کار دولت را بدهد که از سوی دیگر به جهت اقدامات آنها مجازات نیز باید شود. با وجود هزینه­های تولید پایین و تزریق رانت منابع و انرژی به صنایع فولاد، مدیریت ضعیف و ناکارآمد این صنایع شرایطی را رقم زده است که علاوه بر رانت منابع، رانت بازارهای بسته و انحصاری با وضع سنگین­ترین عوارض و حقوق گمرکی در سطح جهان لازم است تا فعالیت اقتصادی آنها را توجیه کند و در این میان صنایع پایین­دستی باید همه کاستی­ها و نقائص وضعیت نابسامان موجود را جبران کند.

نرخ‌­های تعرفه واردات فلزات و مواد معدنی و ورق فولاد گرم[۳۱] در ایران و کشورهای جهان

بر اساس داده­‌های سازمان تجارت جهانی و همچنین کشورها، میانگین نرخ‌­های تعرفه واردات فلزات و مواد معدنی در سطح جهان (شامل ۵۵ کشور و ۲۸ کشور عضو اتحادیه اروپا) ۴.۶ درصد است. در بین این ۸۳ کشور فقط ۵ کشورالجزایر، بنگلادش، نیجریه، پاکستان و اردن دارای میانگین نرخ تعرفه واردات فلزات و مواد معدنی بین ۱۰ تا ۱۶ درصد، ۲۳ کشور دارای میانگین نرخ تعرفه واردات بین ۵ تا ۱۰ درصد و ۵۵ کشور دارای میانگین نرخ تعرفه واردات زیر ۵ درصد هستند. میانگین نرخ تعرفه واردات برای اتحادیه اروپا و کشورهای آمریکا و ژاپن، به ترتیب ۲، ۱.۸ و ۱ درصد است (شکل یک و نمودار بیست و چهار).

بررسی میانگین نرخ تعرفه واردات انواع ورق فولاد گرم (کدهای ۶ رقمی زیر مجموعه کد تعرفه ۷۲۰۸) در سطح جهان (شامل ۶۱ کشور جهان و ۲۷ کشور عضو اتحادیه اروپا) نشان می­دهد که میانگین نرخ تعرفه واردات  این کالا در این ۸۸ کشور ۳.۶ درصد می­باشد. ایران با نرخ تعرفه واردات ۲۰ درصد که با مالیات ارزش افزوده به ۳۱ درصد بالغ می­گردد، دارای بالاترین میزان نرخ تعرفه واردات ورق فولاد گرم در سطح جهان، با فاصله زیادی نسبت به سایر کشورها است. پس از ایران کشورهای پاکستان، اندونزی، مالزی، مکزیک و الجزایر از میانگین نرخ تعرفه واردات ۱۵ درصد برخوردار هستند. در سطح جهان ۱۳ کشور دارای میانگین نرخ تعرفه واردات ورق فولاد گرم بالاتر از ۵ و کمتر از ۱۲ درصد، ۲۱ کشور دارای میانگین نرخ تعرفه واردات کمتر از ۵ درصد و ۴۸ کشور دارای میانگین نرخ تعرفه واردات صفر می­باشند (نمودار بیست و پنج).

در سطح منطقه پس از ایران با میانگین نرخ تعرفه واردات ورق فولاد گرم به میزان ۲۰ درصد، پاکستان و ترکیه با به ترتیب نرخ­های تعرفه ۱۵.۵ و ۹.۱ درصد قرار دارند. نرخ تعرفه واردات ورق فولاد گرم در کشورهای بحرین، مصر، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی، تاجیکستان، امارات متحده عربی، یمن، قزاقستان و روسیه ۵ درصد می­باشد و در دیگر کشورهای منطقه این نرخ صفر است (نمودار بیست و شش).

برخی از کشورها مانند برزیل، چک، بنگلادش، چین، ترکیه و روسیه دارای مقادیر متفاوت نرخ تعرفه برای واردات انواع ورق فولاد گرم (کدهای ۶ رقمی) هستند (نمودار بیست و هفت). در کشور چین نرخ تعرفه واردات برای کد ۷۲۰۸۳۹ سه درصد، کدهای ۷۲۰۸۱۰، ۷۲۰۸۲۵، ۷۲۰۸۲۶، ۷۲۰۸۲۷، ۷۲۰۸۳۷ و ۷۲۰۸۳۸ پنج درصد و برای کد ۷۲۰۸۳۶ و کدهای ۷۲۰۸۴۰ و ردیف­های بالاتر شش درصد می­باشد (نمودار بیست و هشت). در کشور ترکیه نرخ تعرفه واردات برای کدهای ۷۲۰۸۳۷، ۷۲۰۸۳۸ و ۷۲۰۸۳۹ بین ۵ تا ۹ درصد، کدهای ۷۲۰۸۱۰ و ۷۲۰۸۴۰ سیزده درصد و سایر کدهای تعرفه نه درصد است (نمودار بیست و نه).

  جمع‌­بندی و نتیجه‌­گیری

مقام معظم رهبری در ۲۹ بهمن ماه ۱۳۹۲ فرامین و سیاست­های اقتصاد مقاومتی را ابلاغ فرمودند. هدف این سیاست­ها تأمین رشد پویا و بهبود شاخص‌های مقاومت اقتصادی با رویکردی جهادی، انعطاف­پذیر، فرصت­ساز، مولد، درون‌زا، پیشرو و برون‌گرا بود. در فرامین اقتصاد مقاومتی بر لزوم تأمین شرایط و فعال‌سازی کلیه امکانات و منابع مالی و سرمایه‌های انسانی و علمی کشور به منظور توسعه کارآفرینی و به حداکثر رساندن مشارکت آحاد جامعه در فعالیت‌های اقتصادی با تسهیل و تشویق همکاری‌های جمعی تصریح شد و در همین حال بر ارتقاء درآمد و نقش طبقات کم‌درآمد و متوسط بر تقویت عوامل تولید، توانمندسازی نیروی کار، تقویتِ رقابت‌پذیری اقتصاد و سهم‌بری عادلانه عوامل در زنجیره‌ تولید تا مصرف متناسب با نقش آنها در ایجاد ارزش، به ویژه با افزایش سهم سرمایه انسانی تاکید خاص گردید. تقویت فرهنگ جهادی در ایجاد ارزش افزوده، تولید ثروت، بهره‌وری، کارآفرینی، سرمایه­گذاری و اشتغال مولد به همراه شفاف و روان­سازی نظام توزیع و قیمت‌گذاری از دیگر بندهای مهم و کلیدی اقتصاد مقاومتی محسوب می­شود.

پس از ابلاغ سیاستهای اقتصاد مقاومتی، مقام معظم رهبری در سال ۱۳۹۵، طی بیانات مشروحی با عنایت به موضوع پشتیبانی از تولید داخلی و به خصوص صنایع کوچک و متوسط، در راستای تداوم اقتصاد مقاومتی ده اقدام اساسی برای نجات اقتصاد کشور را اعلام فرمودند. بر این اساس با صراحت زنده کردن تولید داخلی و نگاه ویژه به صنایع متوسط و کوچک از دولت مطالبه شده است (آن چیزی که در متن جامعه اشتغال و تحرک ایجاد می­کند، طبقات پایین را بهره­مند می­کند، همین صنایع کوچک و متوسط است، اینها را تقویت کنند و پیش ببرند، مقام معظم رهبری).

مطالعات انجام شده به وضوح نشان می­دهد که در اغلب حوزه­های فعالیت بخش بسیار مهم و کلیدی زنجیره صنایع فولاد فرامین مقام معظم رهبری از طرف دستگاه­ها و مسئولین ذیربط رعایت نشده است. آن چه در عمل اتفاق افتاده افزایش صادرات به بهای زیر قیمت­های جهانی و به خصوص داخلی و از سوی دیگر اعمال تضییقات و اجبار تولیدکنندگان صنایع داخلی پایین­دستی (با وضع عوارض و حقوق گمرکی بسیار بالا و ناعادلانه) به تامین مواد اولیه مورد نیاز از تولیدکنندگان فولاد کشور به گران­ترین قیمت ممکن بوده است. در نتیجه نه تنها از صادرات مواد اولیه مورد نیاز صنایع داخلی نتیجه­ای حاصل صنعت فولاد نشد که با توجه به دامپینگ (فروش زیر قیمت) قیمت­های صادراتی، بازار صادراتی مهم اتحادیه اروپا نیز (نظر به محکومیت شرکت فولاد مبارکه به انجام دامپینگ و اعمال عوارض تنبیهی بر روی واردات از ایران) از دسترس ایران خارج گردید.

در سطح اقتصاد داخلی افزایش ۷۴ درصدی بهای مواد اولیه مورد نیاز بخش­های صنعتی پایین­دستی و مصرفی نه تنها به تشدید و تعمیق رکود و کاهش فعالیت و اشتغال در سطح واحدهای صنعتی کوچک و متوسط و کارگاه­های خرد انجامید که با ایجاد زیان و خسارت موجبات تعطیلی و کاهش فعالیت و میزان اشتغال بسیاری از آنها را فراهم ساخت. همچنین نظر به افزایش بهای نهایی بسیاری از مواد مصرفی صنایع و بخش­های اقتصادی دیگر مانند ساختمان، بر روی تداوم رکود در آنها تاثیرگذار بوده است.

وزارت صنعت، معدن و تجارت از روند ارزان­فروشی صادراتی و گران­فروشی داخلی در بالاترین حد ممکن پشتیبانی و حمایت داشته است. صنایع مادر و بالادستی از این رو در توسعه اقتصادی کشورها اهمیت دارند که تامین­کننده مواد خام و اولیه مورد نیاز صنایع پایین­دستی اشتغالزا و با ارزش افزوده بالا و دیگر بخش­های اقتصادی هستند. با این وجود سیاست­گذاری­ها و اقدامات وزارت صنعت، معدن و تجارت و بطور کلی دولت در جهت پشتیبانی بی قید و شرط از صادرات مواد خام و در مقابل واردات کالاهای ساخته شده و نهایی و از سوی دیگر تشدید رکود و تضعیف صنایع پایین­دستی و خلق معضلات و مشکلات متعدد و متنوع برای آنها عمل کرده است. صادرات ورق فولاد گرم به بهای پایین و از سوی دیگر فروش داخلی آن به بهای بالا، به معنای اعطای یارانه به تولیدکنندگان خارجی از محل اخذ مالیات از تولیدکنندگان داخلی می­باشد که در نتیجه ضمن تشدید رکود در صنایع پایین­دستی امکان صادرات کالاهای تولیدی و نهایی، به خصوص به کشورهای همسایه از بین می­رود. این موضوع خلاف سیاست­های صادراتی کشورهای دیگر است که با اعطای یارانه و پشتیبانی­های لازم از صادرات کالاهای نهایی (با ایجاد اشتغال و ارزش افزوده) حمایت می­کنند.

  در پایان این بخش از گزارش فولاد ایران، پیشنهاد می‌شود مراجع ذیربط در خصوص موارد ذیل تحقیقات و بررسی­‌های لازم انجام دهند و با توجه به نتایج حاصله، تدابیر و اقدامات مقتضی در خصوص مقابله و جلوگیری از وقوع مجدد آنها اتخاذ شود.

(۱) ارزان­فروشی صادراتی انواع ورق­ فولاد گرم در سطح جهان و به خصوص به کشورهای اروپایی و محکومیت ایران در دامپینگ صادرات فولاد به اتحادیه اروپا و از دست دادن این بازار مهم

(۲) گران­فروشی انواع ورق فولاد گرم به صنایع پایین­دستی داخلی که در جهت جبران زیان ناشی از ارزان­فروشی صادراتی صورت گرفت. در این راستا ضرورت دارد که چگونگی و دلایل حمایت وزارت صنعت، معدن و تجارت با افزایش تعرفه وارداتی به میزان ۲۰ درصد، روشن و مشخص شود.

(۳) اظهار بهای فروش صادراتی خلاف واقع و به مراتب بیش از بهای واقعی و در نتیجه فریب مسئولین کشور در خصوص اغراق در توانایی­ها و منافع حاصل از صادرات فولاد خام و همچنین امکان استفاده از معافیت­های مالیاتی و سایر موارد

(۴) صادرات وسیع انواع ورق­ فولاد گرم مورد نیاز صنایع داخلی و استفاده از تعرفه­های گمرکی خلاف واقع در جهت کتمان واقعیت

(۵) تعیین ابعاد و جوانب تشدید رکود در صنایع پایین­دستی و بخش­های مصرف­کننده فولاد و اثرات اقتصادی حاصله

(۶) برآورد خسارات و زیان­های وارده به صنایع پایین­دستی فولاد و اتخاذ اقدامات لازم در خصوص جبران آنها

نمودار ۱- حجم صادرات ماهانه ورق فولاد گرم ایران به کل جهان و اتحادیه اروپا (هزار تن)

مرجع داده‌­ها: سازمان تجارت جهانی و گمرکات کشورهای واردکننده در اتحادیه اروپا

نمودار ۲- ارزش صادرات ماهانه ورق فولاد گرم ایران به کل جهان و اتحادیه اروپا (میلیون دلار)

مرجع داده‌­ها: سازمان تجارت جهانی و گمرکات کشورهای واردکننده در اتحادیه اروپا

نمودار ۳- حجم صادرات ماهانه ورق فولاد گرم ایران به کل جهان و اتحادیه اروپا (هزار تن)

مرجع داده­‌ها: گمرک ایران

نمودار ۴- سهم صادرات ورق فولاد گرم ایران به اتحادیه اروپا از کل صادرات (درصد)

مرجع داده‌­ها: گمرک ایران

نمودار ۵- حجم صادرات ورق فولاد گرم ایران به اتحادیه اروپا (متوسط ماهانه ، هزار تن)

مرجع داده­‌ها: یوروفر

 نمودار ۶- حجم صادرات ماهانه ورق فولاد گرم ایران به اتحادیه اروپا (هزار تن)

مرجع داده‌­ها: یوروفر

نمودار ۷- سهم صادرات ورق فولاد گرم ایران از بازار وارداتی اتحادیه اروپا (درصد)

مرجع داده­‌ها: یوروفر

نمودار ۸- میانگین ماهانه صادرات ورق فولاد گرم کشورهای صادرکننده به اتحادیه اروپا (هزار تن)

مرجع داده‌­ها: یوروفر

نمودار ۹- سهم کشورهای صادرکننده از بازار ورق فولاد گرم وارداتی اتحادیه اروپا (درصد)

مرجع داده­‌ها: یوروفر

نمودار ۱۰- رشد صادرات ورق فولاد گرم به اتحادیه اروپا در هفت­ماهه سال ۲۰۱۷ و سال ۲۰۱۶ نسبت به سال ۲۰۱۵ میلادی (درصد)

مرجع داده‌­ها: یوروفر

نمودار ۱۱- حجم صادرات ورق فولاد گرم ایران و ترکیه به اتحادیه اروپا (متوسط ماهانه ، هزار تن)

مرجع داده‌­ها: یوروفر

نمودار ۱۲- بهای واحد صادراتی ورق فولاد گرم ایران به اتحادیه اروپا در مقایسه با بهای واحد صادراتی سیف ینادر جنوب اروپا (دلار بر تن)

مرجع داده‌­ها: سازمان تجارت جهانی، گمرکات کشورهای واردکننده در اتحادیه اروپا و متال بولتن

نمودار ۱۳- نسبت بهای واحد صادراتی ورق فولاد گرم به اتحادیه اروپا به بهای تحویل بنادر جنوب اروپا (درصد)

مرجع داده­ها: سازمان تجارت جهانی، گمرکات کشورهای واردکننده در اتحادیه اروپا و متال بولتن

نمودار ۱۴- بهای واحد صادراتی ورق فولاد گرم ایران به اتحادیه اروپا بر اساس اظهار در گمرکهای ایران، گمرک­های کشورهای واردکننده (اتحادیه اروپا) و تحویل در بنادر جنوب اروپا (دلار بر تن)

مرجع داده‌­ها: گمرک ایران، سازمان تجارت جهانی، گمرکات کشورهای واردکننده در اتحادیه اروپا و متال بولتن

نمودار ۱۵- بهای واحد صادراتی ورق فولاد گرم ایران به اتحادیه اروپا بر اساس اظهار در گمرک­های کشورهای واردکننده و تحویل در بنادر جنوب و شمال اروپا (دلار بر تن)

مرجع داده‌­ها: سازمان تجارت جهانی، گمرکات کشورهای واردکننده در اتحادیه اروپا، پلاتز و متال بولتن

نمودار ۱۶- بهای واحد صادراتی ورق فولاد گرم ایران به ایتالیا (دلار بر تن)

مرجع داده‌­ها: سازمان تجارت جهانی و گمرکات کشورهای واردکننده در اتحادیه اروپا

 نمودار ۱۷- بهای واحد صادراتی ورق فولاد گرم ایران به ایتالیا (تومان بر کیلوگرم)

مرجع داده‌­ها: سازمان تجارت جهانی و گمرکات کشورهای واردکننده در اتحادیه اروپا

نمودار ۱۸- بهای فروش داخلی ورق فولاد گرم (سلف ، ریال بر کیلوگرم)

مرجع داده­‌ها: سازمان بورس کالا

نمودار ۱۹- بهای فروش داخلی ورق فولاد گرم در مقایسه با بهای صادراتی به اتحادیه اروپا (ریال بر کیلوگرم)

مرجع داده‌­ها: سازمان بورس کالا، سازمان تجارت جهانی و گمرکات کشورهای واردکننده در اتحادیه اروپا

نمودار ۲۰- تفاوت بهای فروش داخلی ورق فولاد گرم در مقایسه با بهای صادراتی به اتحادیه اروپا (ریال بر کیلوگرم)

مرجع داده­‌ها: سازمان بورس کالا، سازمان تجارت جهانی و گمرکات کشورهای واردکننده در اتحادیه اروپا

 نمودار ۲۱- نسبت بهای فروش داخلی ورق فولاد گرم به بهای صادراتی به اتحادیه اروپا (درصد)

مرجع داده‌­ها: سازمان بورس کالا، سازمان تجارت جهانی و گمرکات کشورهای واردکننده در اتحادیه اروپا

نمودار ۲۲- میزان افزایش بهای ورق فولاد گرم تولید داخل (فولاد مبارکه) در مقایسه با دیگر شاخص­های قیمت در شهریور ماه سال ۱۳۹۶ نسبت به ماه مشابه در سال ۱۳۹۵ (درصد)

مرجع داده­‌ها: به توضیحات جدول یک مراجعه شود.

نمودار ۲۳- میزان افزایش بهای ورق فولاد گرم تولید داخل (فولاد مبارکه) در مقایسه با دیگر شاخص­های قیمت در شهریور ماه سال ۱۳۹۶ نسبت به فروردین ماه سال ۱۳۹۵ (درصد)

مرجع داده­‌ها: به توضیحات جدول یک مراجعه شود.

شکل ۱-  نقشه جهانی میانگین تعرفه واردات فلزات و مواد معدنی (درصد)

مرجع داده­‌ها: سازمان تجارت جهانی (نظر به عدم عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی شامل ایران نیست)

نمودار ۲۴- میانگین تعرفه واردات فلزات و مواد معدنی به ۵۵ کشور جهان و اتحادیه اروپا (درصد)

مرجع داده‌­ها: سازمان تجارت جهانی و گمرکات کشورها

نمودار ۲۵- میانگین تعرفه واردات ورق فولاد گرم به ایران، ۶۱ کشور جهان و اتحادیه اروپا (درصد)

مرجع داده­‌ها: سازمان تجارت جهانی و گمرکات کشورها

نمودار ۲۶- میانگین تعرفه واردات ورق فولاد گرم به ایران و کشورهای منطقه (درصد)

مرجع داده­‌ها: سازمان تجارت جهانی و گمرکات کشورها

نمودار ۲۷- محدوده تعرفه واردات انواع ورق فولاد گرم در کشورها (درصد)

مرجع داده­‌ها: سازمان تجارت جهانی و گمرکات کشورها

نمودار ۲۸- محدوده تعرفه واردات انواع ورق فولاد گرم در کشور چین (درصد)

مرجع داده­‌ها: گمرک کشور چین

نمودار ۲۹- محدوده تعرفه واردات انواع ورق فولاد گرم در کشور ترکیه (درصد)

مرجع داده­‌ها: گمرک کشور چین

[۱]  کلیه کدهای تعرفه ۶ رقمی زیر مجموعه کد تعرفه ۷۲۰۸

[۲]  برابر با ۱۱ دی ماه ۱۳۹۳ لغایت ۱۱دی ماه ۱۳۹۴ و به همین ترتیب برای سال­های دیگر عمل می­شود.

[۳]  مجموع صادرات چهارماهه اول سال ۲۰۱۷میلادی برابر ۱۵ هزار تن بود.

[۴]  Eurofer (The European Steel Association)

[۵]  Hot Rolled Wide Strip

[۶]  Metal Bulletin

[۷]  Platts

[۸]  بر اساس داده­های تجاری کشور ایتالیا

[۹]  بهای نرخ تبدیل ارز بازار آزاد

[۱۰]  نظر به این که بر اساس آمار گمرک ایران کل صادرات ورق فولاد گرم ایران در نه­ماهه آذر ماه سال ۱۳۹۵ تا مرداد ماه سال ۱۳۹۶ کمتر از یک-سوم میانگین ماهانه فصل بهار سال ۱۳۹۵ است، بنابراین حجم اندک صادرات در طی ده ماه اخیر به مفهوم توقف صادرات می­باشد. در شرایطی که در فصل بهار سال ۱۳۹۵ بیش از ۳۰۰ هزار تن ورق فولاد گرم به اتحادیه اروپا صادر گردید، صادرات این کالا در فصل بهار سال ۱۳۹۶ صفر شد.

[۱۱]  Dumping

[۱۲]  Case AD635 – Hot-rolled flat products (of iron, non-alloy or other alloy steel)(certain)

[۱۳]  European Commission

[۱۴]  Anti-Dumping

[۱۵]  EUROPEAN COMMISSION, PROCEDURES RELATING TO THE IMPLEMENTATION OF THE COMMON COMMERCIAL POLICY

Notice of initiation of an anti-dumping proceeding concerning imports of certain hot-rolled flat products of iron, non-alloy or other alloy steel originating in Brazil, Iran, Russia, Serbia and Ukraine (2016/C 246/08)

[۱۶]  Dumping Margin and Anti-Dumping Duty Rate

[۱۷]  MIP (Minimum Import Price)

[۱۸]  COMMISSION IMPLEMENTING REGULATION (EU) 2017/1795 dated of 5 October 2017

Imposing a definitive anti-dumping duty on imports of certain hot-rolled flat products of iron, non-alloy or other alloy steel originating in Brazil, Iran, Russia and Ukraine and terminating the investigation on imports of certain hot-rolled flat products of iron, non-alloy or other alloy steel originating in Serbia

[۱۹]  منتشر شده در روزنامه رسمی اتحادیه اروپا

[۲۰]  Anti-Dumping Duty

[۲۱]  Mobarakeh Steel Company, Mobarakeh, Esfahan, Iran

[۲۲]  Tara Steel Trading GmbH, Dusseldorf, Germany

[۲۳]  Definitive duty rate – euro per tonne net

[۲۴]  بهای ورق فولاد گرم بر اساس بهای سلف عرضه در بورس کالا به اضافه ۳.۵ درصد هزینه­های خرید مدت­دار محاسبه شده است. عرضه­کننده انحصاری ورق فولاد گرم شرکت فولاد مبارکه می­یاشد. البته اخذ مالیات ارزش افزوده که در اصل مالیات مصرف است، از مواد اولیه در بورس کالا صورت می­گیرد.

[۲۵]  مالیات ارزش افزوده بر مجموع بهای سیف کالا و حقوق و عوارض گمرکی اعمال می­شود، بنا بر این ۹ درصد شامل ۲۰ درصد تعرفه واردات نیز می­شود که در عمل تاثیر آن بر ارزش سیف ورق فولاد گرم وارداتی را به ۱۰.۸ درصد می­رساند. اخذ مالیات ارزش افزوده که در اصل مالیات بر مصرف است، از واردات مواد اولیه به نوعی عوارض گمرکی محسوب می­شود.

[۲۶]  نظر به این که مالیات ارزش افزوده از مجموع بهای سیف کالا و حقوق و عوارض گمرکی اخذ می­شود، بنابر این با در نظر داشتن افزایش عوارض و حقوق گمرکی از ۴ به ۲۰ درصد، بنابراین مالیات ارزش افزوده در عمل از ۵.۳ ارزش سیف ورق فولاد گرم وارداتی به ۱۰.۸ درصد آن افزایش یافته است.

[۲۷]  حمایت بی قید و شرط دولت از ینگاه­های تحت مالکیت/مدیریت مستقیم و غیر مستقیم آن، مسبوق به سابقه در نزدیک به سه دهه است. هر چند که در همه اقتصادهای جهان هدف از توسعه صنایع مادر و بالادستی، پشتیبانی از صنایع و بخش­های پایین­دستی (ایجادکننده ارزش افزوده و اشتغال) می­باشد، اما در ایران این قاعده توسعه صنعتی زیر پا گذاشته شده و نظر به این که همه انرژی و تلاش دولت­ها صرف حمایت از صنایع بالادستی می­شود، در عمل این صنایع خود به عامل ضد توسعه و ضد اشتغال و تضعیف­کننده و تحلیل­برنده در اقتصاد کشور تبدیل شده­اند. دولت­ها که باید به وظایف حاکمیتی بپردازند، سخت درگیر بنگاه­داری هستند. خصوصی­سازی­های سطحی، بی­قاعده و بی­برنامه ضمن آن که در ماهیت موضوع (بنگاه­داری و دخالت دولت در اداره امور بنگاه­های بزرگ) تغییری ایجاد نکرد، موجب شد که بنگاه­های بزرگ شبه­دولتی از هر گونه نظارت استنکاف کرده و به اسم خصوصی بودن (ضمن آن که از هر گونه امتیاز، حمایت و رانت دولت­ها برخوردار هستند) خود را در انجام هر اقدامی ولو بر خلاف منافع ملی و به ضرر اقتصاد کشور مجاز بدانند. شرکت فولاد مبارکه مثالی عینی از حمایت بی قید و شرط دولت از بنگاه­های شبه­دولتی و از سوی دیگر آزادی عمل کامل و فعالیت بدون نظارت است.

[۲۸]  با تعداد کارکنان بالای ۱۰۰ نفر. نظر به مقیاس بزرگ واحدهای تولیدکننده فولاد، بخش مهمی از این اشتغال مربوط به واحدهای کوچک و متوسط است.

[۲۹]  تعداد کارکنان شرکت فولاد مبارکه که موضوع بحث این گزارش است در حدود ۱۵ هزار نفر می­باشد.

[۳۰]  فقط در بر گیرنده تولید محصولات فلزی می­باشد و شامل ساخت ماشین­آلات و تجهیزات و سایر صنایع وابسته نمی­شود.

[۳۱]  MFN Applied Tariff