صنعت خودروسازی سومین صنعت فعال در ایران است
مونا رجبی| صنعت خودرو ایران، قبل از انقلاب اسلامی و در اوایل دهه ۱۹۷۰ میلادی به صورت جدی ایجاد شد. این صنعت از حوالی سال 1347 با واردات و مونتاژکاری پیکان نوان یک صنعت را با خود یدک کشید و روزهای پر فراز و نشیبی را طی کرد تا در جایگاهی باشد که امروز هست.
هم اکنون، صنعت خودرو ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی ایران را تشکیل می دهد و برای ۴ درصد از شاغلین کشور یعنی بالغ بر ۷۰۰ هزار نفر شغل ایجاد کرده و مطابق گزارش‌های رسمی، این صنعت بعد از صنعت نفت و صنعت گاز طبیعی، سومین صنعت فعال در ایران است.
در سال ۱۹۶۹ میلادی که ایجاد صنعت خودروسازی در ایران به صورت جدی مطرح شد، فقدان تکنولوژی های مورد نیاز این صنعت و نا توانی در تولید خودرو، دلیلی شد تا ایران از شرکت‌های خودروسازی خارجی دعوت کند تا یک کارخانه خودروسازی در ایران راه اندازی کنند. از آن زمان تا کنون ، ایران صنعت خودروسازی را توسعه داده و نه تنها توان مونتاژ و تولید خودرو را دارد بلکه توانایی طراحی را نیز افزایش داده است.
نگاهی کلی و مروری به تاریخچه و روند این صنعت در 4 دهه پس از انقلاب و پیدایش آن پیش از انقلاب، نکات بسیار مهمی را در خود دارد و نشان می‌دهد که قبل از انقلاب اسلامی، به دلیل سرمایه گذاری زیادی که در این صنعت انجام شد، ایران توانست سالانه ۳۵ هزار خودرو تولید کند؛ که درآمد زیادی برای اقتصاد ایران داشت .
اما در جریان انقلاب و جنگ تحمیلی این صنعت فعالیت چندانی نداشت و آمارها نشان می دهد در جنگ هشت ساله تولید خودرو در ایران کاهش چشمگیری داشته است.
این صنعت از اوایل قرن بیست و یکم میلادی یعنی اوایل سال ۲۰۰۰، سرعت رشد قابل توجهی پیدا کرد .و به دلیل تمرکز سیاست‌های اقتصادی کشور روی تولید خودرو رشد مناسبی را تجربه کرد.در این سالها سرمایه های بیشتری برای توسعه صنعت خودروسازی در کشور صرف شد و به دلیل اینکه در این سالها ایران از زیر با فشار مالی جنگ رها شده بود بالاخره توانست روی توسعه صنعتی تمرکز کند.
7 فاز توسعه صنعت خودروی ایران
مطالعات انجام شده در صنعت خودروسازی ایران نشان می دهد از سال ۱۹۶۹ میلادی تا کنون هفت فاز رشد و توسعه در ایران و برای این صنعت تجربه شده است که در ادامه و به تفکیک مرور خواهد شد.
1- مونتاژ با کمک گرفتن از شرکت‌های خودروسازی غربی : در این مرحله که بالغ بر بیست سال طول کشید ، شرکت‌های خودروسازی غربی ضمن سرمایه گذاری و انتقال تکنولوژی به ایران، به تولید خودرو پرداخته بودند. این دوره از سال ۱۹۶۹ تا ۱۹۸۹ میلادی ادامه پیدا کرد. البته انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی هم در طولانی شدن این دوره تاثیر زیادی داشت زیرا در جریان این دو واقعه، تولید خودرو در ایران به کندی انجام می شد و از تمامی پتانسیل ها استفاده نشد.
2- توسعه صنعت تولید قطعات جانبی: این دوره از سال ۱۹۹۰ میلادی شروع شده است و هنوز هم ادامه دارد. ایران سهم زیادی از قطعات جانبی خودروها را وارد می کرد و این کار هزینه زیادی را به کشور تحمیل می کرد. ضمن اینکه در جریان تحریم ها ، بسیاری از شرکت‌های قطعه ساز خارجی از فروش قطعات به ایران امتناع می کردند و این مساله ای بسیار آسیب رسان برای صنعت خودرو و بازار بود. ایران از سال ۱۹۹۰ میلادی تولید قطعه خودرو را در کشور شروع کرد و این روند توسعه تا کنون هم ادامه پیدا کرده است.هم اکنون قطعات پیشرفته تری تولید می شود که مزیت مهمی برای اقتصاد دارد.
3- طراحی خودرو: این فاز از سال ۱۹۷۵میلادی شروع شد . در این سال بود که برای اولین بار دوره های طراحی خودرو توسط کارشناسان ایجاد شد و بسیاری از مهندسان ایرانی برای گذراندن دوره های طراحی خودرو از کشور خارج شدند. با توجه به پیشرفت تکنولوژی، مطالعه در زمینه طراحی خودرو هنوز ادامه دارد و این فاز توسعه صنعت خودرو همچنان ادامه دارد.
4- تولید انبوه: تلاش برای تولید انبوه خودرو هم از سال ۱۹۷۵ میلادی یعنی چهار سال قبل از انقلاب اسلامی شروع شد. از آن سال سیاستهایی لازم برای افزایش توان تولید خودرو اجرا شد و سرعت رشد تولید افزایش یافت . بازهم انقلاب و جنگ تحمیلی باعث وقفه در روند رشد تولید شد و دوره سازندگی بعد از جنگ هم مانع از این شد که سرمایه گذاری در افزایش تولید خودرو ادامه پیدا کند.
5- ایجاد زیر بنای صادرات خودرو: از سال ۲۰۰۶ میلادی صادرات به عنوان یک روش برای جذب درامد از صنعت خودرو در دستور کار دست اندرکاران این صنعت قرار گرفت.این فاز از توسعه صنعت خودرو هنوز هم ادامه دارد و ایران به دنبال این است که محصولاتش را به دیگر کشورها صادر کند.البته موفقیتهایی هم در این زمینه کسب کرده است ولی هنوز تا رسیدن به هدف نهایی که تبدیل کردن صنعت خودرو به یک عامل مهم در کسب درامد صادراتی است فاصله زیادی دارد.
6-صادرات انبوه خودرو: از سال ۲۰۰۸سیاستگذاری برای صادرات انبوه خودرو در ایران آغاز شد. این کشور در تلاش است تا زمینه برای تبدیل کردن خودرو به یک منبع مهم کسب درامد صادراتی فراهم کند ولی تحریم های پی در پی غرب و تهدید های امریکا مبنی بر تحریم هر کشوری که با ایران معامله داشته باشد، باعث شده است که بازاریابی موفقی نداشته باشد. البته نکته دیگر هم کیفیت خودروهای تولید ایران است که قدرت رقابت با محصولات اروپایی و ژاپنی را ندارد و در صورتی ایران می تواند آن را بفروشد ک از نظر قیمت مشتریان را جذب کند و تخفیف های خوبی ارایه دهد.
7- توسعه و استفاده از پلت فرم های داخلی: این اخرین فاز توسعه صنعت خودروسازی در ایران است که از سال ۲۰۱۲ شروع شده است . ایران بعد از تحریم های سخت سال ۲۰۱۲ به این فکر افتاد که تا حد امکان وابستگی صنعت خودرو به شرکت‌های غربی را تقلیل دهدودر این زمینه هم موفقیت‌های زیادی کسب کرد. این فاز توسعه هنوز ادامه دارد.
روند آماری تولید خودرو در ایران
نگاهی اماری در این حوزه هم نشان می‌دهد که در اولین سالهای ایجاد صنعت خودروسازی در ایران، به طور متوسط سالانه ۳۵ هزار خودرو تولید شد . این آماری است که برای میزان تولید متوسط خودرو در ایران درسال ۱۹۷۰ میلادی وجود دارد ولی به تدریج میزان تولید رشد کرد تا اینکه در سال ۱۹۸۰ میلادی تولید خودرو به مرز ۱۶۱ هزار دستگاه در سال رسید. در جریان جنگ افت چشمگیری در میزان تولید ایجاد شد تا انجا که در سال ۱۹۹۰ میلادی یعنی در آخرین سالهای جنگ ایران تنها ۴۴ هزار ۶۶۵ دستگاه خودرو وارد بازار مصرف کرد و تمامی این خودروها هم در بازار داخلی فروخته می شد. خودروهایی که در این دوره عرضه می شد به دلیل مشکلات اقتصادی ناشی از جنگ و تحریم های مختلف نسبت به اولین خودروهای تولید شده در ایران پیشرفتی نداشت ولی این وضعیت موقتی بود و بعد از سپری شدن چند سال از پایان جنگ و بازگشت اوضاع اقتصادی کشور به وضعیت عادی ، دوباره صنعت خودروسازی رونق گرفت و رشد کرد.
تولید خودرو بر مدار نوسان
در سال ۲۰۰۰ میلادی ایران ۲۷۷ هزار و ۹۸۵ دستگاه خودرو وارد بازار مصرف کرد. با افزایش نرخ رشد تولید خودرو در ایران، این کشور توانست در سال ۲۰۰۵ میلادی ۸۱۷ هزار و ۲۰۰ دستگاه وارد بازار کند و با ادامه این روند تا سال ۲۰۰۸ ایران رکورد تولید بالغ بر ۱ میلیون دستگاه خودرو در هر سال را شکست. از آن سال تا انتهای سال ۲۰۱۲ میلادی(یعنی سالی که تحریم های امریکا و غرب به بهانه برنامه هسته ای ایران تشدید شد و تحریم بانکی و نفتی را نیز در بر گرفت) ایران توانست سالانه بیش از یک میلیون خودرو را وارد بازار مصرف کند ولی از سال ۲۰۰۱۳ میلادی دوباره تولید ایران به مرز ۷۵۰ هزار دستگاه تقلیل یافت.
متوسط تولید خودرو در ایران در سال ۲۰۱۷ میلادی برابر با ۹۵۸هزار و ۳۳۹ دستگاه بوده است در حالیکه در سال ۲۰۱۶ میلادی ایران ۸۹۲ هزار دستگاه خودرو را وارد بازار مصرف کرده بود. متوسط میزان تولید سالانه خودرو در ایران از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۷ میلادی برابر با ۱ میلیون و ۲۴ هزار و ۴۹۰ دستگاه بوده است. در سال ۲۰۱۱ میلادی ایران رکورد تولید بالغ بر یک میلیون و ششصد هزار دستگاه خودرو را شکست.
با ادامه روند رشد تولید خودرو در ایران، در سال ۲۰۰۷-۲۰۰۸ میلادی این کشور توانست بالغ بر ۱ میلیون خودرو تولید کند که رقمی چشمگیر و قابل رقابت با بزرگترین کشورهای تولید کننده خودرو در جهان غرب بود ولی رشد تولید خودرو ایران به همین رقم ختم نشد. این روند ادامه پیدا کرد تا اینکه در سال های اخیر امارهایی در مورد تولید بالغ بر ۱.۶ میلیون خودرو در هر سال مخابره شد . این حجم تولید با توجه به شرایط اقتصادی کشور و بحران هایی که به دلیل تحریم‌های اقتصادی غرب علیه ایران بر اقتصاد تحمیل شده است، به مثابه موفقیت بزرگ اقتصادی برای ایران است. باید در نظر داشت که در جریان تحریم های اقتصادی سال ۲۰۱۳ میلادی بسیاری از خودروسازان خارجی از ایران خارج شدند و برخی از شرکت‌ها نیز برای تعامل با ایران با تحریم ها و فشارهای امریکا روبرو شدند.در این سال بود که ایران هم توان تولید خود را از دست داد و میزان تولید سالانه کشور به ۷۵۰ هزار دستگاه رسید. بعد از برداشته شدن تحریم ها در سال ۲۰۱۶ تولید خودرو در ایران بازهم رشد کرد ولی خروج امریکا از برجام و بازگشت تحریم ها بدون شک می تواند روی میزان تولید خودرو ایران، ورود سرمایه ها به صنعت خودروسازی و روند توسعه صنایع پایین دستی خودرو تاثیر منفی داشته باشد.
هم اکنون ایران هجدهمین تولید کننده بزرگ خودرو در دنیا است و یکی از بزرگترین خودروسازان آسیایی هم محسوب می شود. درسال ۲۰۰۹ میلادی ایران توانست رتبه پنجمین کشور از نظر سرعت بالای رشد تولید سالانه خودرو را از آن خود کند و بعد از کشورهای چین و تایوان و رومانی و هند قرار بگیرد.
خودروسازان بزرگ ایران
از سال ۲۰۰۱ میلادی ، ۱۳ شرکت خودروسازی دولتی و خصوصی در ایران فعال شدند که شرکت‌های ایران خودرو و سایپا بزرگترین خودروسازان هستند و ۹۴ درصد از بازار خودروی ایران را نیز از ان خود کرده اند. ایران خودرو تولید کننده یکی از رایج ترین خودروها در بازار ایران بود. این شرکت خودروی پیکان را وارد بازار کرد ولی در سال ۲۰۰۵ میلادی سمند جایگزین پیکان شد و هنوز هم در لیست پر فروشترین خودروهای ایران قرار گرفته است. در سال ۲۰۰۱ میلادی سهم ایران خودرو از بازار خودروی ایران برابر با ۶۱ درصد و سهم سایپا برابر با ۳۳ درصد بود. البته این دو خودروساز نه تنها در ایران بلکه در تمامی اسیا به عنوان خودروسازان بزرگ معرفی شده اند. آمار نشان می دهد ایران خودرو در بازار آسیا جایگاه ویژه ای دارد و از نظر شمار خودروهای تولیدی در هر سال در میان پنج خودروساز بزرگ این قاره قرار گرفته است.
هم اکنون تولید کنندگان خودرو در ایران شش گروه خودرو را تولید می کنند که این شش گروه عبارتند از خودروهای شخصی ، خودروهای شاسی بلند، کامیون، اتوبوس، مینی بوس و وانت. ۷۵ درصد از مجموع خودروهای تولید شده در این کشور را خودروهای شخصی تشکیل می دهد و ۱۵ درصد هم انواع وانت ها هستند . چهار دسته دیگر در مجموع ۱۰ درصد از تولید خودروی ایران را به خود اختصاص داده اند.
