اگر هر زائر ایرانی تنها ۲۰۰ دلار در بازارهای عربستان خرج کند، ۲۱۹ میلیارد و ۸۸۰ هزار میلیون تومان ارز به جیب بازاری‌های مکه و مدینه رفته است.
به گزارش رتبه آنلاین از ایرنا، ساختمان‌های بلند و سفیدرنگ محله‌های نزدیک به مسجدالنبی را احاطه کرده‌اند. هتل‌ها با معماری‌های یک شکل کنار هم قرار گرفته‌اند و نمایی یک‌دست سفید و بلند را در مرکز شهر مدینه ساخته‌اند. در پیاده روها، مغازه‌های کوچک و به‌هم چسبیده معابری شلوغ را ساخته‌اند و سرتاسر خیابان‌ها در تمام طول شب روشن است. تنها در وقت اذان تعطیل می‌شوند و بعد از نماز بلافاصله کار را از سر می‌گیرند. از تسبیح و سجاده گرفته تا اسباب‌بازی‌های پر سر و صدا در مغازه‌ها چیده شده است. مردانی که لباس‌های سفید و بلند عربی پوشیده‌اند، هر از گاهی به زن و مردانی که از مقابل مغازه‌اش عبور می‌کنند، اشاره می‌کند و می‌گوید: «ایرانی؟ تخفیف، جنس خوب»
حداقل در ده سال اخیر، این روایت تصویری ثابت در زمان حج در شهر مدینه بوده‌است. فروشندگان عرب، آنقدر مشتریان ایرانی داشته‌اند که کلماتی فارسی بلد هستند و با خطاب کردن زن‌های ایرانی با عبارت «حجه خانم» و «تخفیف» گفتن، بازارگرمی می‌کنند. تا اوایل دهه ۹۰، کسانی که به حج می‌رفتند، روایت‌های زیادی از حضور متراکم ایرانی‌ها در مراکز خرید داشتند. در چند سال گذشته از یک‌طرف با توسعه مگامال‌ها و حضور برندها در ایران و از طرفی با افزایش نرخ ارز، از این هجوم کم شده است. اما هنوز ایرانی‌ها پول زیادی را صرف خرید در مکه و مدینه می‌کنند. عربستان هر سال حدود ۱۲ میلیارد دلار از حج درآمد کسب می‌کند. تنها در سال ۲۰۱۵ کل حجاج در این کشور، ۲۰ میلیارد ریال معادل با ۱۹ هزارمیلیارد تومان آن زمان سوغات خریده بودند.
رهبر معظم انقلاب نیز دوازدهم تیرماه در دیدار با کارگزاران حج گفتند: «واقعاً فرصت حضور در مسجدالحرام و مسجدالنّبی یک فرصت مغتنمی است که برای انسان عادی به‌آسانی به دست نمی‌آید؛ حالا برای شما، برای آن حجّاج محترم ایرانی حاصل شده، توانسته‌اند، توفیق پیدا کرده‌اند به اینجا رسیده‌اند. دعای در مسجدیْن، نماز در مسجدیْن، طواف در مسجدالحرام، تضرّع، توجّه، اینها را از دست نباید داد. اینکه بیفتند داخل بازارها و از اینجا به آنجا و خرید و مانند اینها، خلاف شأن یک مؤمن قدردان حجّ ابراهیمی است.»
۲۱۹.۸ میلیارد تومان، حداقل هزینه حجاج در عربستان
در حال حاضر هزینه‌های ثابت حج تمتع برای هر نفر بین ۳۱۰۰ تا ۳۳۰۰ دلار تمام می‌شود. این سازمان هنوز هزینه‌های ریالی حج تمتع ۹۸ و قیمت تمام‌شده آن را اعلام نکرده است اما در محاسبه اولیه با در نظر گرفتن نرخ ارز تصویب‌شده، قیمت ارزی سفر حج ۹۸، مبلغی در حدود ۲۱ تا ۲۳ میلیون تومان می‌شود که هزینه ریالی نیز به آن اضافه خواهد شد. این در حالی است که قیمت حج در سال ۹۷ از حدود ١٣ میلیون و ٥٠٠ هزار تومان تا حدود ١٨ میلیون و ٥٠٠ هزار تومان بود.
اما جدا از این هزینه‌ها، بانک مرکزی به هر زائر ۲۰۰ دلار با نرخ ۱۲.۷۹۰ تومانی اختصاص داده است که البته تفاوت چندانی با نرخ بازار آزاد ندارد. هزینه مورد نیاز برای خرید سوغات و … هر زائر ایرانی برای حضور در مراسم حج در سالهای گذشته ۵۰۰ تا هزار دلار برآورد می‌شد. تا پیش از سال ۹۷، نرخ ارز در زمان حج کمتر از چهار هزار تومان بود و به همین خاطر ۵۰۰ دلار کمتر از ۲ میلیون تومان آب می‌خورد. اما حالا با افزایش نرخ ارز هر زائر برای دریافت ۲۰۰ دلار ۲ میلیون و ۵۵۸ هزار تومان می‌پردازد. امسال ۸۶ هزار ایرانی به حج اعزام می‌شوند. اگر آن‌ها حداقل همین ۲۰۰ دلار ارز را تهیه و در عربستان صرف خرید سوغات و… کنند، ۲۱۹ میلیارد و ۸۸۰ هزار میلیون تومان ارز در عربستان صرف شده است.
زهرا، زنی میان‌سال و یکی از حجاج امسال است. او می‌گوید که برنامه‌ای برای خرید سوغات ندارد و ادامه می‌دهد: «تا چند سال پیش هر کسی که حج می‌رفت باید برای کل فامیل دور و نزدیک سوغاتی می‌آورد. اما حالا با قیمت‌های جدید، دیگر کسی توقعی ندارد. راستش، خودمان هم حس خوبی نداریم که در فروشگاه‌های عربستان خرید کنیم و پول به آن‌ها بدهیم.»
۱۲ میلیارد دلار، درآمد سالانه عربستان از حج
«بعد از نفت و گاز «صنعت زیارت» مهمترین صنعت در عربستان است. ۷ درصد از کل تولید ناخالص داخلی غیرنفتی عربستان، از طریق حج تأمین می‌شود. هتل‌های لوکس زیادی هم در این شهر وجود دارد که در مدت حج پر می‌شوند. هزینه یک شب اقامت در هتل‌هایی مشرف به کعبه، شبی حدود ۵ هزار و ۸۰۰ دلار قیمت دارد.» روزنامه ایندیاتایمز، چنین درباره عایدی عربستان از حج می‌نویسد.
این روزنامه از صنعت زیارت به عنوان «نفت جدید» در عربستان نام می‌برد و ادامه می‌دهد: «سند چشم‌انداز ۲۰۳۰ که توسط بن‌سلمان، ولیعهد عربستان برای رشد بخش غیرنفتی اقتصاد تدوین شده، زیارت را در مرکز توجه گذاشته است. این کشور برنامه‌هایی را برای توسعه شرکت‌های اقتصادی در مکه تدوین کرده و برای ساخت ۱۱۵ ساختمان جدید، ۷ هزار هتل، ۹ هزار خانه برنامه‌ریزی کرده است. این برنامه‌ها باعث خلق ۱.۵ میلیون شغل می‌شود.»
یکی از برنامه‌های جدی این سند چشم‌انداز، توسعه فضاهای تجاری و فروشگاه‌های مکه است. بر اساس گزارش عرب‌نیوز، تعداد بازارهای خرده‌فروشی مکه تا سال ۲۰۳۰، ۲۰۰ درصد بیشتر می‌شود. فضاهای تجاری این شهر نیز از ۲۸۰ هزار مترمربع به ۳۳۸ هزار متر مربع در سال ۲۰۲۰ می‌رسد و تا سال ۲۰۲۵، ۸۰۴ هزار مترمربع می‌شود. ۵۱ درصد از فضاهای تجاری مکه در حوزه مد و پوشاک، ۸ درصد در حوزه سلامت و زیبایی و ۱۲ درصد در حوزه سرگرمی است.
بر اساس گزارش اتاق بازرگانی و صنایع مکه، میانگین هزینه‌ای که هر زائر حج در این شهر خرج می‌کند، بین ۵ تا ۶ هزار دلار است. از این میزان، بین ۷۵ تا ۸۰ درصد صرف اقامت، غذا، سوغات و ارتباطات می‌شود. همچنین ۲۵ تا ۳۰ درصد از درآمد بخش خصوصی مکه و مدینه وابسته به زائران است. اتاق بازرگانی و صنایع مکه اعلام کرده بود که در سال ۲۰۱۵، حجاج ۲۰ میلیارد ریال عربستان برای خرید سوغات هزینه کرده بودند. در آن زمان، این میزان برابر با ۱۹ هزار میلیارد تومان می‌شد.
در سال ۲۰۱۸، ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار مسلمان برای حج تمتع به عربستان سفر کرده بودند. گزارش بیزینس‌تودی نشان می‌دهد که حج تمتع و حج عمره هر سال حدود ۱ میلیارد دلار به تولید ناخالص داخلی عربستان اضافه می‌کند. به همین خاطر صنعت حج یکی از با ارزش ترین صنایع برای خلق پول در مکه و مدینه است.
کاهش بازارگردی در حج طی سه سال اخیر
فرشته، زن ۴۷ سالهای است که سال ۹۰ برای شرکت در مراسم حج به عربستان سفر کرده بود. او تجربه خود را چنین روایت می‌کند: «آن زمان در مکه نه، اما در مدینه وقت زیادی را در بازار گذراندیم. البته تمام سوغاتمان را از بخش بازار شیعیان که کوچک هم بود، خریدیم. بازارهای بزرگ و مدرنی که در مدینه بود، در تهران نبود. برای همین واقعاً برایمان جذاب بود. بسیار هم ارزان بود. مثلاً یک کاپشن ۱۰ ریالی را ۳ هزار و ۵۰۰ تومان خریدیم. فکر می‌کنم هر ریال عربستان، ۳۵۰ تومان می‌شد. اما الان هم تهران پر از بازارهای بسیار بزرگ است. هم دیگر قیمت‌ها آنقدر بالا رفته که در دوستانم که در یکی دو سال اخیر حج رفته‌اند، میلی به خرید ندیده‌ام.»
بررسی گزارش‌های خارجی نشان می‌دهد که در سه سال اخیر از میزان بازارگردی‌ها در عربستان کم شده است. در مهرماه سال ۹۴ فاجعه منا رخ داد و ۴۶۴ نفر از ایرانی‌ها در این فاجعه جان‌باختند. به دنبال این اتفاق، ایران در سال ۹۵ با عربستان برای تأمین امنیت زائران به توافق نرسید و اعزام زائران ایرانی به حج متوقف شد. به روایت رسانه‌های خارجی این مسئله آسیب اقتصادی جدی برای عربستان داشت. همان زمان سی‌ان‌ان در گزارشی نوشته بود: «غیبت حجاج ایرانی در حج سال ۲۰۱۶ باعث زیان عربستان است. این اقدام به اقتصاد عربستان که درگیر مسائل بسیاری مانند کسری بودجه ۸۷ میلیارد دلاری است آسیب خواهد زد.»
رویترز نیز در همان زمان گزارش داده بود که مسلمانان در حج، کمتر از گذشته پول خرج می‌کنند. رئیس کمیته ملی پادشاهی در امور حج و عمره گفته بود که در سال ۲۰۱۶، تجارت مربوط به حج، به نصف کاهش یافته است. بر اساس گزارش رویترز تنش‌های عربستان با کشورهای مختلف به خصوص ایران باعث شد که رفتار خرید زائران در این کشور عوض شود. آنقدر که علی الحیرابی، جواهرفروشی در مکه به رویترز گفته بود: «مردم به اینجا می‌آیند، اما موقعیت آن‌ها مانند زمانی نیست که در جهان صلح بود. خریدهای آن‌ها در بازارها نسبت به قبل بسیار کم شده است.»
