وقتی انسان دو سنگ را بر هم سایید و آتش را کشف کرد، نخستین آتش‌سوزی دنیا اتفاق افتاد. شاید باید همان زمان را حتی نخستین مبارزه با آتش‌سوزی دانست؛ اقدامی که چیزی کمتر از تاریخ کشف آتش توسط انسان ندارد، بدون نیاز به ارائه هر نوع مدرک و اسناد تاریخی.
به گزارش رتبه آنلاین از ایسنا، مردم روم باستان هم برای محافظت از جان و مال مردم، حراست از جنگل ها و مراتع و همچنین حفظ بناهای عمومی که حکم سرمایه‌های ملی را داشت، تجهیزات ویژه‌ای تهیه کرد و افرادی را برای مقابله با حریق‌های احتمالی در نظر گرفت یا در مصر وقتی از قرن دوم میلادی به بعد، مبارزه با آتش‌سوزی جدی‌تر گرفته شد و حتی فردی به نام «هرون» از اهالی اسکندران، دستگاه ویژه‌ای برای خاموش کردن آتش ساخت که تا مدتی نسبتاً طولانی استفاده از آن فقط در انحصار مصریان بود، اما بعدها تکنولوژی ساخت و تکنیک استفاده از آن، توسط سیاحان و مسافران به ممالک دیگر نیز راه پیدا کرد و مورد استقبال و تقلید قرار گرفت.
یا وقتی چین قدیم، پایگاه‌هایی به فاصله ۵۰۰ متر از یکدیگر ساخت و سربازانی را مجهز به وسایل اطفاء حریق در آنها مستقر کرد، همه این‌ها را می‌توان نمونه‌هایی از مبارزه با آتش‌سوزی دانست، مبارزه‌ای که هر سال سخت‌تر از سال قبل می‌شود و مبارزانش را امروز «آتش‌نشان» می‌نامند، آنها که رشادت‌ها و تعداد شهدای‌شان هر سال بیشتر از سال قبل می‌شود و مردم امروز ایران، با رشادت‌های آنها در ۳۰ دی دو سال قبل با این نام بیش از پیش آشنا شدند.
اما نخستین آتش‌نشانی‌ها یا همان مبارزه با آتش‌سوزی چطور ایجاد شدند؟ بعد از نخستین ایستگاه آتش نشانی که در ۱۲۲۱ شمسی مأموران روسیه تزاری برای تأمین امنیت و حفظ منافعی که در تبریز داشتند، امکاناتی را مانند چند پمپ دستی دو طرفه، از جنس برنز و مس برای پمپاژ آب و فقط برای اطفای حریق تامین کردند و حتی به روایتی آن را اداره «اطفائیه» نامیدند، یکی از شاخص‌ترین ویژگی‌های اداره اطفائیه تبریز را احداث «برج یانقین» در کنار ساختمان اطفائیه می‌دانند که حتی امروز ایستگاه شماره یک و ساختمان مرکزی سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی تبریز نیز در مجاورت آن قرار داد.
«یانقین» به معنای آتش و آتش سوزی است و برج احداث شده با ۲۳ متر ارتفاع، یکی از ابنیه معروف دوره قاجار است که در واقع «قاسم خان والی»، برج را به عنوان دیده‌بان احداث کرد و دستور داد در تمام ساعات شبانه روز، عده‌ای در اتاقک دیده‌بانی بالای آن به نگهبانی مشغول باشند و در صورت مشاهده دود و آتش یا غبار غلیظ در هر نقطه‌ای از شهر، محل را شناسایی کرده و با به صدا درآوردن زنگ برنزی بزرگی که در بالای برج تعبیه شده بود، مأمورانی را که به حالت آماده باش در پایین برج مستقر بودند، مطلع کنند.
هر چند در طول سال‌های گذشته توسعه شهر و رویکرد شهرنشینان تبریزی به بلند مرتبه سازی و بی‌توجهی میراث فرهنگی باعث احداث بناهای متعددی در حریم برج و گوشه و کنار آن شده، به مرور برج یانقین اهمیت خود را از دست داد، اما دست‌کم این برج در سال ۱۳۷۷ به عنوان قدیمی‌ترین بنای مربوط به تشکیلات آتش نشانی کشور، در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
در چند سال بعد نیز دو ایستگاه آتش‌نشانی در جنوب کشور و در شهرهای مسجد سلیمان و آبادان برای حفظ تأسیسات ایجاد شده در پالایشگاه آن شهرها تأسیس شد، تا نوبت به تهران رسید.
نصرالله حدادی، یکی از پژوهشگران تهران قدیم در گفت‌وگو با ایسنا، به آتش سوزی‌ها، آسیب‌ها و خسارت‌هایی که در طول دست کم ۹۷ سال گذشته به واسطه آتش سوزی‌ها به بخش‌های قدیمی تهران وارد شده، اشاره می‌کند.
او می‌گوید: نخستین ایستگاه آتش‌نشانی در تهران در فاصله سال‌های ۱۳۰۴ تا ۱۳۰۶ در مکانی اجاره‌ای در گاراژ حسینی در خیابان ری و امیرکبیر شرقی ایجاد می‌شود؛ هر چند آن گاراژ امروز کاربری گذشته خود را ندارد، اما خوشبختانه هنوز آن فضا سالم است.
وی با بیان این که تا انتهای دوره پهلوی اول فقط ۱۸ ایستگاه آتش نشانی در تهران فعالیت می‌کرد، اما امروز ۱۳۰ ایستگاه در پایتخت فعال است، می‌گوید: آتش نشانی جزو مواردی است که «کنت مونت دوفو» رئیس پلیس ایتالیایی – اتریشی آن دوره، یک اساسنامه ۵۰ ماده‌ای برای پلیس تهرانِ آن زمان می‌نویسد، هر چند چیزی در مورد چگونگی خاموش کردن نمی‌نویسد اما جالب است که تاکید داشته پلیس تهران چه وظایفی در این زمینه دارد و باید در این موارد دخالت کند.
او با اشاره به ایجاد اداره اطفائیه بعد از ۱۳۰۹ توسط رضاشاه و با حضور نظامی‌ها در تهران ادامه می‌دهد: در مساله اطفای حریق سفارت روسیه در تهران و حتی آتش‌سوزی انبار بانک ملی در سال‌های قبل از انقلاب اسلامی، عوامل نظامی زیادی دخالت داشتند، چون معتقد بودند شالوده انجام چنین کارهایی باید روی نظم باشد.
قاجارها کمتر از پهلوی با آتش سوزی مهیب روبه‌رو شدند
وی با بیان این‌که تا پایان دوره قاجار در تهران آتش‌سوزی مهیبی رخ نمی‌دهد، اظهار می‌کند: چند آتش‌سوزی در مکان‌هایی مانند ساختمان مجلس، سفارت روسیه در سال ۱۳۱۰ که سفارت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی یا پارک اتابک امروزی بود که گویا ساختمان اصلی اتابک در آن آتش‌سوزی ازبین می‌رود، آتش‌سوزی قصر یاقوت در سرخه حصار در دوره ناصرالدین شاه که کاملا ازبین می‌رود، در کارنامه آتش‌های حجیم دوره قاجار ثبت می‌شود.
او با اشاره به وجود سقف شیروانی در بناهای دوره قاجار، بیان می‌کند: بناهای دارای این خصوصیت کاملا از بین می رفتند، چون سقف شیروانی باعث مهار آب می‌شد و با رسیدن آتش به این سقف‌ها و استفاده از مصالحی مانند چوب در شیروانی‌ها، به دلیل سریع الاشتعال بودن، آنها به سرعت در آتش می‌سوختند و خاکستر می‌شدند.
حدادی با اشاره به نبود ساختمان های بلند مرتبه در شهرها در آن زمان که خاموش کردن آتش را بسیار کم مشکل‌تر ازامروز می‌کرده است، می‌گوید: چه در دوره پهلوی اول و چه در دوره قاجار در بناهایی مانند مدرسه سپهسالار سه عنصر سنگ، کاشی و آجر به عنوان مصالح غیر قابل اشتعال استفاده می‌شدند، تا پهلوی اول نیز اصول معماری کاملا درست است و سنگ و آجر و کاشی مورد استفاده قرار می‌گیرد، هر چند در نمای ساختمان‌ها در دوره قاجار سنگ به کار نمی‌رود، اما کاخ‌هایی مانند «مرمر» و «سبز» به واسطه داشتن این نوع نماها، غیر قابل اشتعال بودند.
او ساختمان‌هایی از دوره پهلوی اول مانند میدان مشق و ساختمان‌های متعدد دیگر آن را جزو بناهایی دانست که هیچ کدام دچار آتش‌سوزی نشده‌اند.
وقتی مشکلات در تهران آغاز می‌شود
این تهران‌پژوه، آغاز بروز مشکلات در زمان وقوع آتش‌سوزی‌ها را از بعد از شهریور ۱۳۲۰ می‌داند و بیان می‌کند: اکثر ساختمان‌های ما تا آن زمان با چوب ساخته شده بودند که اگر آتش می‌گرفتند سریع سوخته و خاکستر می‌شدند، اما دو مساله در دوره پهلوی دوم رخ داد که بعد از هجوم متفقین به ایران و گرایش به نحوه معماری غربی و الگوبرداری که از دوره ناصرالدین شاه شروع شده بود، اصول و پایه همچنان معماری ایرانی بود، به خصوص در دوره پهلوی دوم که بسیار به معماری اصیل ایرانی وفادار بود.
وی با بیان این‌که برخلاف پدر، پسر بسیار خیانت کرد و رویکردها برای ساختمان‌سازی متفاوت شد، ادامه می‌دهد: رویکرد ما برای ساختمان‌سازی‌های بلندمرتبه و بکارگیری مصالح مقاومی است که این بلند مرتبه‌سازی را بتواند شکل دهد. بنابراین به مرور این مطلب آغاز می‌شود و با ساختمان‌هایی که از فلز، شیشه و سیمان ساخته شده‌اند، مواجه می‌شویم، ساختمان‌هایی که با رسیدن به حرارت ۸۰۰ درجه و تولید حرارت بسیار بالا، باعث آسیب رسیدن به ساختمان‌ها می‌شوند.
او استفاده از مصالح امروزی برای بلندمرتبه سازی‌ها و مصالحی که در حرارت بالا به شدت غیر قابل کنترل می‌شوند و مشکلات را دوصدچندان می‌کنند را نمونه بارز این مشکلات می‌داند و ادامه می‌دهد: عمده آتش‌سوزی‌ها در تاریخ معاصر ایران در محدوده بازار تهران رخ می‌دهد، استفاده از مواردی مانند چوب و پیزور که قابل اشتعال و قابل کنترل بودند از یک طرف و آتش‌سوزی‌هایی که به خصوص بعد از انقلاب در بازار تهران به صورت عمدی و با هدف تغییر کاربری رخ می‌دهد از سوی دیگر آسیب‌های زیادی به این فضای تاریخی وارد می‌کند.
حدادی با اشاره به وقوع آتش‌سوزی مهیبی که ۱۶ سال بعد از شکل‌گیری اداره اطفای حریق در۱۳۲۰ در ساختمان مجلس یا سفارت روسیه، رخ داد، می‌گوید: از شهریور ۱۳۲۰ به بعد، احداث ساختمان‌های بلند مرتبه را می‌توان یکی از خیانت‌ها به تهران و در خیابان‌ها دانست، مانند ساختمان آلومینیوم در خیابان جمهوری که شاید در گذشته ظرفیت و پذیرش بیشتری داشت، اما در دراز مدت تغییر کاربری داد.
پلاسکو قرار بود 200 سال عمر کند
او ساختمان پلاسکو را نمونه دیگری از این اتفاق می‌داند که قرار بوده ۲۰۰ سال دوام داشته باشد، اما به مروز با تبدیل آن از کاربری اداری به تجاری و به دلیل برخوردار بودن از مصالحی که در آتش قابلیت اشتعال داشتند دو سال گذشته به عنوان فاجعه‌آمیزترین اتفاقات محسوب شد.
این تهران‌شناس آتش‌سوزی در سینماها، را نیز نمونه دیگری از اتفاقات رخ داده در سال‌های دور تهران می‌داند و می‌گوید: سینما مایاک در خیابان جمهوری نرسیده به لاله‌زار، وقتی در آتش می‌سوزد تعدادی از مردم را نیز با خود می‌سوزاند. در گزارش‌های کنت مونت دوفو رئیس پلیس وقت تهران در دوره پهلوی اول، او به خرید و فروش مواد محترقه در روزهای چهارشنبه سوری بین مردم در این مکان اشاره می‌کند که هر چند سعی دارد گزارشی خنثی منتشر کند، اما باز هم نشان می‌دهد مواد منفجره باعث تلفات زیادی در آن منطقه بین مردم شده است.
او یکی از آتش‌سوزی‌های مهیب تهران را مربوط به آتش‌سوزی انبار باروت تهران در ۱۳۱۳ و بعد از آن آتش سوزی کارخانه کبریت‌سازی خیابان قزوین در سال ۱۳۲۷ می‌داند.
وی همچنین با اشاره به وقوع آتش‌سوزی‌هایی در بازار تهران در دوره پهلوی دوم و در سال ۱۳۵۴ که در یک آتش سوزی پنج آتش‌نشان به شهادت می‌رسند، ادامه می‌دهد: انبارهای مختلفی که در بیرون شهر تهران مانند شوش وجود داشتند نیز در این آمار سهیم‌اند. مهمترین آتش‌سوزی تهران در انبار فرش بانک ملی رخ می‌دهد. در سال ۱۳۴۱ که با وقوع آتش، فرش‌های نفیس می‌سوزند و آتش‌نشانان مجبور می‌شوند برای خاموش کردن آن همه منافذ مربوط به انبار را ببندند و ۱۰۰ هزار متر آب وارد انبار کنند تا آتش خاموش شود.
حدادی ادامه می‌دهد: به مرور هرچه در دوره پهلوی به سمت جلو می‌رویم ساختمان‌ها بلندتر می‌شوند و کنترل آتش‌سوزی‌ها سخت‌تر، چون ساختمان‌ها پیچیدگی‌های بیشتری پیدا می‌کنند.
او چهار آتش‌سوزی ساختمان مجلس در طول ۱۰۰ سال گذشته را که نخستین آن در دوره ناصرالین شاه و مهیب ترین آن آذرماه ۱۳۷۳ رخ داده، نمونه این اتفاقات می‌داند و به آتش‌سوزی کاخ گلستان در سال‌های قبل نیز اشاره‌ای دارد.
این تهران‌شناس با اشاره به داشتن تجهیزات خوبی که امروز ایستگاه‌های آتش‌نشانی دارند و سرعت عمل آنها را همیشه به چشم دیده‌ایم، بیان می‌کند: بعد از فاجعه پلاسکو پیشنهاد دادیم روز آتش‌نشان را به سی‌ام دی ماه روز رخداد این اتفاق تلخ تغییر دهند، اما مورد استقبال قرار نگرفت.
