خرید کتاب از ناشران توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی همواره با حاشیه‌ها و انتقادهایی مواجه بوده؛ یکی از این انتقادها خرید کتاب از ناشران دولتی است و این پرسش که آیا ناشران دولتی به حمایت دولت نیاز دارند؟ یا بهتر نیست در این زمینه به ناشران خصوصی توجه بیشتری شود؟
به گزارش رتبه آنلاین از ایسنا، ناشران دولتی یا ناشرانی که زیرمجموعه نهادها و سازمان‌های دولتی هستند به نحوی از بودجه و حمایت دولتی برخوردارند. همواره این انتقاد مطرح بوده که سوبسیدی که از طریق خرید کتاب توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای حمایت از ناشران به آن‌ها پرداخت می‌شود باید به سمتی برود که ناشران مستقل و خصوصی از آن بهرمند شوند. با نگاه به لیست خرید کتاب وزارت ارشاد و با توجه به آن‌چه کاهش بودجه هیئت انتخاب و خرید کتاب عنوان می‌شود به ناشران دولتی و سازمانی‌ای برمی‌خوریم که به خاطر دولتی بودن قبلا هم از آن‌ها حمایت صورت گرفته است و این‌که مجددا بخواهند از طریق خرید کتاب، یارانه دوباره‌ای به آن‌ها پرداخت کنند مورد انتقاد قرار می‌گیرد. البته دیدگاه دیگر این است که برای تأمین کتاب کتابخانه‌ها نمی‌توان صرفا از یک بخش کتاب خرید و بخش دولتی را نادیده گرفت.
ایسنا در این زمینه گفت‌وگوهایی را با مسئولان و ناشران انجام داده است که در پی می‌آید.
دولت که نباید خود را حمایت کند
محمدجواد مرادی‌نیا – مدیرکل دفتر توسعه کتاب و کتاب‌خوانی (اداره کتاب) وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی – درباره نقدهایی که در زمینه خرید کتاب از ناشران دولتی توسط هیئت انتخاب و خرید کتاب وزارت ارشاد مطرح می‌شود و اظهارات مهرزاد دانش – دبیر این هیئت – که گفته فهرست ناشرانی را که مجاز به خرید کتاب از آن‌ها هستند از دفتر توسعه کتاب و کتاب‌خوانی دریافت می‌کنند و این مرجع است که در حال حاضر تعیین می‌کند کدام ناشر خصوصی و کدام غیرخصوصی است اظهار می‌کند: من موافق این هستم که از ناشران خصوصی خریداری شود زیرا بخش خصوصی به حمایت دولت نیاز دارد. دولت که نباید خود را حمایت کند بلکه باید بخش خصوصی را حمایت کند. لیست ناشران دولتی را هم به هیئت انتخاب کتاب داده‌ایم تا خرید از آن‌ها صورت نگیرد؛ اما دو ملاحظه در این زمینه مطرح شد.
اساس‌نامه ناشر ملاک خصوصی و دولتی بودن است
او می‌افزاید: یکی از ملاحظات این است که برخی از ناشران که ما تصور می‌کنیم دولتی هستند، اساس‌نامه می‌آورند که در آن قید شده این موسسه انتشاراتی خصوصی است و از بودجه دولتی استفاده نمی‌کند. ما در مقابل اساس‌نامه نمی‌توانیم چیزی بگوییم زیرا در آن به تصریح ذکر و تأکید شده از بودجه عمومی و دولت استفاده نمی‌کنند و اگر ما بخواهیم جلویش را بگیریم در واقع کار غیرقانونی کرده‌ایم.
کتاب‌هایی که فقط ناشران دولتی چاپ می‌کنند
مرادی‌نیا در ادامه بیان می‌کند: نکته دوم این است که برخی از مدیران ارشد وزارتخانه معتقدند برخی از ناشران عمومی (به این معنا که به موسسات دولتی وابسته هستند) کتاب‌های منحصربه‌فردی منتشر می‌کنند که هیچ ناشری این کتاب‌ها را چاپ نمی‌کند؛ مثلا اسناد تاریخی انقلاب را هیچ ناشر خصوصی چاپ نمی‌کند و این انحصار در اختیار موسسه اسناد انقلاب است که دولتی است و اگر این کتاب‌ها خریداری نشود در واقع مخازن و منابع کتابخانه‌های معتبر را از برخی از این کتاب‌ها محروم می‌کنیم. نظر کارشناسان این است که این موارد استثنایی خریداری شوند.
او درباره مصوبه هیئت انتخاب و خرید کتاب مبنی بر این‌که «هر ناشری که به هر نحوی از بودجه‌های عمومی و دولتی و حکومتی استفاده می‌کند ولو این‌که ساختمانی به رایگان داشته باشد و یا در هزینه‌های جاری موسسه‌اش از حمایت برخوردار باشد، در فهرست ناشرانی که از آن‌ها خرید کتاب انجام می‌شود قرار نگیرد»، و این‌که آیا نمی‌توان بر اساس آن ایرادی را بر نکته اول وارد کرد، اظهار می‌کند: از نظر قانونی اساس‌نامه برای ارشاد ملاک است. ما نمی‌توانیم جست‌وجو کنیم که آیا فلان ناشر در ساختمان دولتی مستقر است یا نه. آن‌چه قانون‌گذار وضع کرده و ما بر مبنای آن کارمان را انجام می‌دهیم متن قانون است و در متن قانون عنوان شده اساس‌نامه و اگر در اساس‌نامه عنوان شده از بودجه و اموال دولتی استفاده نمی‌کند از نظر ما خصوصی است و اگر نوشته باشد درصدی از بودجه دولتی یا شبه دولتی استفاده می‌کند ما آن را دولتی حساب می‌کنیم.
مدیرکل دفتر توسعه کتاب و کتاب‌خوانی وزارت ارشاد همچنین درباره این‌که نمی‌شود در هر نوبت از ناشران خاص کتاب خریداری نشود تا برای ناشران دیگر هم فرصت پیش بیاید، می‌گوید: این موضوع در اختیار ما نیست و باید از آقای دانش بپرسید. چیزی که به دفتر توسعه کتاب و کتاب‌خوانی مربوط بود دو نکته اول بود که عرض کردم. درباره این‌که روش چه باشد و از چه کسی بخرند یا نخرند دخالتی نداریم. همه این‌ها به تصمیم هیئت انتخاب و آقای دانش بستگی دارد.
باید دید هدف چیست
اما امیر حسین‌زادگان – مدیر انتشارات ققنوس – درباره خرید کتاب وزارت ارشاد از ناشران دولتی می‌گوید: در این زمینه نظر خاصی ندارم. در هر حال خودشان تصمیم می‌گیرند و کتاب می‌خرند. موضوعی که وجود دارد این است که باید ببینم هدف هیئت خرید، تأمین کتاب کتابخانه‌هاست یا حمایت از ناشران. اگر هدف تأمین کتاب کتابخانه‌ها باشد فرقی نمی‌کند و هر کتابی را که در بخش خصوصی و غیرخصوصی تولید می‌شود باید برای کتابخانه‌ها بخرند و نمی‌شود که فقط از بخش خصوصی کتاب تهیه کند زیرا کتابخانه‌ها از برخی کتاب‌ها محروم می‌شوند. اما اگر بحث حمایت از ناشر باشد باید از بخش خصوصی تهیه کنند و نمی‌شود که دولت از خودش حمایت کند. مسئله دیگر این است که آیا وزات ارشاد موظف به تأمین کتاب کتابخانه‌ها هست یا نه؟ هدف مشخص نیست، بنابراین نمی‌شود به صورت مشخص اظهارنظر کرد.
تجهیز کتابخانه‌ها یا حمایت از ناشر؟
مهرزاد دانش- دبیر هیئت انتخاب و خرید کتاب وزارت ارشاد – به این موضوع پاسخ می‌دهد. او درباره هدف از تشکیل این هیئت و این‌که آیا هدف حمایت از ناشران است یا تجهیز کتابخانه‌ها، اظهار می‌کند: طبق ماده ۳ آیین‌نامه نحوه پرداخت یارانه در حوزه نشر که در سال ۱۳۸۳ در هیئت دولت به تصویب رسیده است، وظایفی که برای وزارت ارشاد در نظر گرفته‌اند «خرید و اهدای کتاب به منظور تقویت کتابخانه‌های کشور، ارتقای فرهنگ عمومی و گسترش فرهنگ کتاب‌خوانی با رویکرد افزایش دسترسی مخاطبان با سلایق مختلف به کتاب» است. یکی از مستندات ما برای فعالیت، این آیین‌نامه و بندی که عنوان شد، است. در این آیین‌نامه و بند هیچ اشاره‌ای به حمایت از ناشر نشده و هدف را برای ما دسترسی آسان مخاطب از طریق کتابخانه‌ها عنوان کرده است. اما به موازت این موضوع و خواه ناخواه بحث حمایت از ناشر به صورت ضمنی مطرح می‌شود.
معاونت به کنار گذاشتن ناشران غیرخصوصی نرسیده است
او در ادامه بیان می‌کند: دو دیدگاه درباره خرید کتاب وجود دارد؛ دیدگاه اول این است که برحسب تکلیفی که به وزرات ارشاد از طریق این آیین‌نامه ابلاغ شده چیزی به نام حمایت از ناشر وجود ندارد. بنابراین فرقی میان ناشر خصوصی و غیرخصوصی وجود ندارد. دیدگاه دیگر عنوان می‌کند برخی از ناشران در حین تولید کتاب خواه ناخواه از حمایت‌هایی برخوردارند و این‌که ارشاد بخواهد از طریق خرید کتاب – حتی اگر مقصودش این باشد که کتاب خوب را به دست مراجعه‌کننده برساند – از ناشر حمایت کند درست نیست. برخی معتقدند اگر بخواهیم کتاب خوب به دست مراجعه‌کنندگان برسد باید از ناشرهایی بگیریم که به صورت خصوصی کتاب چاپ می‌کنند. فعلا دیدگاهی که در معاونت وجود دارد، دیدگاه اول است. هرگاه سیاست‌های معاونت به سمت دیدگاه دوم متمرکز شد می‌توانیم راجع این موضوع صحبت کنیم که به کل ناشران غیرخصوصی را کنار بگذاریم. اما هنوز دیدگاه معاونت به موضوع دوم نرسیده است.
خرید از ناشران دولتی بزرگ‌نمایی می‌شود
دانش خاطرنشان می‌کند: من این روزها دیدم بحث خرید از ناشر خصوصی و غیرخصوصی خیلی بُلد شده است. اما باید بگوییم مجموعه خرید ما از ناشران غیرخصوصی در قیاس با کل خرید ما واقعا ناچیز است. هنوز درصدبندی نکرده‌ایم ولی حدس می‌زنم به پنج درصد هم نرسد و این بزرگ‌نمایی موضوع به نظرم خیلی به صواب نزدیک نیست.
دروغ محض
او درباره نقدی که به رویه کار هیئت خرید کتاب وارد می‌شود که در هر نوبت از ناشران خاصی کتاب می‌خرد می‌گوید: این‌که در هر نوبت بخواهند از چند ناشر خاص خرید انجام دهند دروغ محض است. این‌طور نیست که در هر نوبت بخواهیم از چند ناشر خاص کتاب بخریم. نکته دوم این است که در سیستم دریافت کتاب هیأت خرید این‌طور است که هر ناشری که خود متمایل باشد برای ما کتاب می‌آورد و ما خودمان دنبال ناشر نمی‌رویم. این ناشر است که برای ما کتاب می‌آورد. شاید چهار – پنج سال پیش چنین بود که کتابی که اعلام وصول می‌شد به شکل خودکار نسخه‌ای برای هیئت خرید کتاب می‌آمد و این هیئت همه کتاب‌هایی را که منتشر می‌شد، بررسی می‌کرد. اما این موضوع عوض شده و بنا بر تمایل ناشر از آن‌ها کتاب می‌گیریم. ناشرانی هستند که هر جلسه کتاب می‌آورند و کتاب‌ها بررسی می‌شود و اگر کتاب‌های‌شان مناسب بود، می‌خریم و اگر نبود نمی‌خریم.
دبیر هیئت انتخاب و خرید کتاب وزارت ارشاد می‌افزاید: ما فقط نام کتاب‌هایی را که خریداری می‌شود اعلام می‌کنیم و ممکن است خیلی از کتاب‌های ناشران را نخریم. ممکن است ناشری ۱۰ کتاب برای ما بیاورد اما ما هفت‌تایش را رد کنیم. ما کتاب‌های ردشده را اعلام نمی‌کنیم؛ معنایی هم ندارد که اعلام کنیم. خیلی از ناشرانی که نام‌شان آورده می‌شود خودشان هم معترض‌اند چون شاید یک‌سوم کتاب‌های‌شان را خریده باشیم.
سیاست ما ناشرمحور نیست
مهرزاد دانش خاطرنشان می‌کند: اصولا سیاست ما ناشرمحور نیست بلکه کیفیت‌محور است. اسم ناشر آخرین چیزی است که برای کارشناس ما در هیئت انتخاب خرید کتاب اهمیت دارد. آن‌چه برای ما مهم است بحث کیفیت است. برخی از ناشران اغلب کتاب‌های‌شان کیفیت خوبی دارد. مسئله‌ای که مطرح می‌شود مانند این است که بازیگری در جشنواره فیلم دائما برنده شود و برخی بگویند چرا در هر نوبت برنده می‌شود و حالا نوبت دیگری است. خب وقتی کیفیت کارش خوب باشد باز هم برنده می‌شود و منعی وجود ندارد. چرا نباید از ناشری که کتاب خوب منتشر می‌کند کتاب بخریم؟ میان ناشران سهمیه‌بندی نداریم که بگوییم این دفعه نوبت این ناشر است و دفعه دیگر نوبت ناشر دیگر. هر ناشری کتاب خوب منتشر کند بنا بر ظرفیت بودجه‌مان از او کتاب می‌خریم. ناشری که خودش کتاب می‌آورد و در میان کتاب‌هایش کتاب خوبی باشد می‌خریم و هیچ نوع رابطه معناداری بین خریدهای ما و اسم ناشر وجود ندارد. به نظرم این‌ها بیشتر بداخلاقی است که صورت می‌گیرد. به جای این‌که راجع‌به کتاب‌ها صحبت کنند، درباره این صحبت می‌کنند که از چه ناشری خرید و از چه ناشری نخرید.
سرنوشت کتاب‌های خریداری‌شده
او همچنین درباره سرنوشت کتاب‌های خریداری‌شده می‌گوید: بعد از مراحل اداری خرید کتاب‌ها، کتاب‌ها در انبار نگهداری می‌شوند و ما بر اساس تفاهم‌نامه‌هایی که داریم آن‌ها را اهدا می‌کنیم. در وهله اول کتاب‌ها را به اداره کل استان‌ها که برای هر استان بنا بر ظرفیت‌شان سقف مشخصی تعیین شده می‌دهیم و قسمت اعظم اهداها در این بخش است و کتاب‌ها به اداره کل استان‌های وزارت ارشاد می‌رود. همچنین تفاهم‌نامه‌هایی را با کانون‌های مساجد و نهاد کتابخانه‌های عمومی داریم و طبق ظرفیت مشخص‌شده کتاب اهدا می‌کنیم. یک‌سری از کتابخانه نیز زیر پوشش نهاد نیستند مانند کتابخانه‌های مدارس، مساجد، بیمارستان‌ها، سازمان زندان‌ها و کتابخانه‌های سیار که به تجهیر نیاز دارند و ما بر مبنای بضاعت‌مان آن‌ها را تجهیر می‌کنیم.
آثار ناشران دولتی وارد هیئت کارشناسی نمی‌شود
اسماعیل امینی – از کارشناسان هیئت انتخاب و خرید کتاب وزارت ارشاد – نیز درباره نحوه انتخاب کتاب‌ها می‌گوید: بخشی که ما هستیم هیئت کارشناسی است که درباره کتاب‌های ادبیات؛ شعر، ادبیات کودک و نوجوان، کتاب‌های پژوهشی و کتاب‌های داستان، تصمیم‌گیری می‌کند و در آن‌جا کتاب‌های ناشران دولتی را انتخاب نمی‌کنند، زیرا این کتاب‌ها وارد هیئت کارشناسی نمی‌شوند که بخواهند آن‌ها را انتخاب کنند. این‌که از ناشران دولتی هم کتاب خریده می‌شود احتمالا تصمیم مدیریتی است و تصمیم کارشناس نیست، زیرا آثار ناشران دولتی وارد هیئت کارشناسی نمی‌شود.
او درباره ضوابط انتخاب کتاب خاطرنشان می‌کند: در هیئت کارشناسی دو مسئله مطرح است؛ یکی کیفیت کتاب است و این‌که کتاب هم به لحاظ محتوایی و هم چاپ و ویراستاری کتاب ارزشمندی باشد و کار تکراری نباشد. همه ناشران دیوان حافظ را چاپ می‌کنند که کار تکراری است و یا جزء کتاب‌ها نفیس است که هیچ چیزی به گنجینه انتشارات ما اضافه نمی‌کند. ضابطه دوم ما این است که کتاب‌ها به درد کتابخانه‌های عمومی بخورد زیرا کتاب‌های خریداری‌شده به کتابخانه‌های عمومی منتقل می‌شود.
دولت هرگز داور خوبی نبوده است
همچنین صالح رامسری – مدیر انتشارات معین – در این‌باره اظهار می‌کند: این ماجرا برای امروز نیست. روز اولی که سوبسید کاغذ را قطع کردند، گفتند به جای این‌که به ناشر سوبسید کاغذ بدهیم از آن‌ها کتاب می‌خریم. اوایل خوب بود و از ما ۵۰۰ نسخه و حداقل ۳۰۰ نسخه کتاب می‌خریدند. آن‌ها مصوبه‌ای داشتند که کتاب‌های تکراری، فانتزی و کتاب‌های کمک‌درسی را هم نمی‌خریدند. در دوره بعد تمرکز خود را برای خرید کتاب‌های مذهبی گذاشتند که صدای ناشران درآمد و با آمدن فرد دیگری دوباره روال عادی خود را طی کردند و از همه کتاب خریدند اما نه با تیراژ ۵۰۰ نسخه بلکه ۱۰۰ نسخه و بهانه‌شان این است که بودجه نداریم. پول کتابی هم که از ما می‌خرند با تأخیر زیاد پرداخت می‌کنند.
او می‌گوید: متأسفانه زمانی که کارها دست دولت می‌افتد این اتفاق‌ها طبیعی است و می‌گویند پول را از این جیب بریزیم به آن جیب. این‌ها واقعیت است. دولت در این موارد هرگز داور خوبی نبوده و نتواسته عدالت را رعایت کند و هرچه را به دست گرفته متأسفانه خراب شده است. زمانی در هیئت خرید نماینده ناشران هم حضور داشت اما الان نمی‌دانم ناشران هم نماینده دارند یا نه.
این ناشر در ادامه بیان می‌کند: نمی‌گویم از ما کتاب نمی‌خرند، می‌خرند اما با تیراژ ۱۰۰ نسخه و نه از همه کتاب‌های‌مان. حقیقت را بخواهید به‌قدری از رفتارهای این‌ها مأیوس هستم، چه در پول دادن و چه تعداد خرید و انتخاب‌شان که این مسائل را دنبال نمی‌کنم. این موضوع هم مختص به من نیست و بسیاری از همکاران هم دنبال نمی‌کنند، چون بود و نبودش فرقی به حال ناشران نمی‌کند.
رامسری می‌گوید: جلسات هیئت انتخاب و خرید کتاب به‌روز نیست و زمان زیادی می‌برد تا جلسه آن‌ها تشکیل شود، بنابراین انتخاب کتاب‌های‌شان هم به‌روز نیست. من آدم تنگ‌نظری نیستم و اصلا نمی‌گویم کتاب‌های مذهبی و دینی نخرند اما حرف من این است بچه‌های معصومی که از کتابخانه‌ها استفاده می‌کنند به‌روز باشند. خیلی از کتاب‌های مذهبی گاه کتاب‌های ارزشمندی هستند اما مشکلی که وجود دارد این است که بسیاری از این کتاب‌ها از نظر موضوع و محتوا موازی هم هستند.
خرید از ناشران دولتی کار جالبی نیست
علیرضا بهشتی – مدیر نشر روزنه – نیز در زمینه اظهار می‌کند: به نظر من ناشران دولتی به اندازه کافی از حمایت برخوردارند و این‌که دوباره حمایت مجددی هم از آن‌ها از این طریق بشود موجب سوء مدیریت می‌شود. بالاخره از ساختمان دولتی و بودجه استفاده می‌کنند، بعضا مشکلات مدیریتی هم دارند و نمی‌توانند دخل و خرج کنند، از ارتباطات و نفوذ هم استفاده می‌کنند تا مشکلات مدیریتی‌شان حل شود. به خاطر همین خرید از ناشران دولتی کار جالبی به نظر نمی‌رسد و اگر در آن تجدید نظری بکنند بهتر است.