ایران یک قطب بزرگ انرژی دنیاست و صنعت نفت نقش بسزایی در اقتصاد کشور و در بازار جهانی نفت ایفا می کند. اهمیت نفت در اقتصاد ایران به اندازه ای است که مطالعات زیادی در زمینه تاثیر نوسانات قیمت نفت روی بازار انجام شده و طبق گزارش تهیه شده توسط سازمان کشورهای صادر کننده نفت، هر یک دلار تغییر در قیمت نفت در بازار جهانی می‌تواند درآمد ایران از محل فروش نفت را یک میلیارد دلار تغییر دهد.
مطالعات در این بخش نشان داده، صنعت نفت و گاز طبیعی همواره موتور اصلی رشد اقتصادی ایران پیش از انقلاب و بعد از انقلاب بوده است. این صنعت به طور مستقیم روی اجرای پروژه های توسعه اقتصادی تاثیر گذار بوده و تاثیر درامد نفت ایران روی بودجه سالانه دولت و تامین منابع ارزی خارجی هم بسیار اثر گذار بود.
از همین رو و در مرور دستاوردهای چهلساله انقلاب شکوهمند اسلامی ایران در سال 57 ، باید نگاهی عمیق به تحولات این سالهای صنعت نقت ایران داشت تا بدانیم تحولات این سالهای صنعت نفت و تلاش برای خودکفایی چه اهمیتی داشته و دارد؛ چرا که این صنعت از ابتدای پیدایش آن در حدود یکصد سال پیش تا کنون، همواره در نوسان تحریم و سلطه غرب و دست درازی‌های دشمنان این مرز و بوم بوده است.
در این گزارش، با نگاهی به گذشته و حال این صنعت، دستاوردهای صنعت نفت را در چند بخش بررسی کرده ایم که می‌خوانید:
**
تحریم های دوباره صنعت نفت
در سال ۲۰۰۴ میلادی ایران ۵.۱ درصد از نفت دنیا را تولید می کرد که معادل ۳.۹ میلیون بشکه در هر روز است . در آن سال درآمد ایران از فروش نفت بین ۲۵ میلیارد تا ۳۰ میلیارد دلار بود و نفت اصلی‌ترین منبع تامین ارز خارجی در این کشور محسوب می‌شد. در سال ۲۰۰۶ سطح تولید نفت در ایران رشد کرد و درآمد حاصل از صادرات نفت به مرز ۱۸.۷ درصد تولید ناخالص داخلی رسید ولی اهمیت این صنعت در اقتصاد ایران بیش از این ها بود.
اوپک در گزارش سال ۲۰۱۲ خود در این خصوص نوشته است: در سال ۲۰۱۲ ایران روزانه ۱.۵ میلیون بشکه نفت خام صادر کرده است و از نظر حجم صادرات نفت در میان کشورهای عضو این سازمان جایگاه دوم را دارد.
ولی این جایگاه ایران در بازار نفت به دنبال تحریم های نفتی امریکا در سال ۲۰۱۲ اندکی آسیب دید . این تحریم ها از جولای سال ۲۰۱۲ شروع شد و تا ژانویه سال ۲۰۱۶ ادامه پیدا کرد. بعد از برداشته شدن تحریم ها دوباره رشد تولید ایران شروع شد و این کشور اقتدارش در بازار جهانی را بدست آورد ولی چندی نگذشته بود که دوباره امریکا اقدام به تحریم ایران کرد و از روز ۵ نوامبر سال ۲۰۱۸ میلادی تحریم نفتی شروع شد.
سالهای متمادی تحریم و مشکلات مالی ناشی از سالهای جنگ و بحران های اقتصادی مختلف باعث شد تا ایران سرمایه گذاری کافی در صنعت نفت خود انجام ندهد. مطالعات نشان داده است اگر سرمایه های لازم در این صنعت جذب شود، ایران می تواند میزان تولید خود را افزایش دهد و از این محل درامد بیشتری بدست آورد. به دلیل اهمیت این مساله است که ایران در نظرگرفته است با استفاده از سرمایه های خارجی به افزایش توان تولید بپردازد. ایران اعلام کرده است برای تولید با حداکثر توان باید تا سال ۲۰۲۵ میلادی ۵۰۰ میلیارد دلار در بخش نفت و گاز طبیعی سرمایه گذاری کند.
تاریخچه صنعت نفت ایران
اول: دوره تسلط شرکتهای غربی بر صنعت نفت
تاریخچه صنعت نفت ایران از سال ۱۹۰۱ میلادی و زمانی که انگلیسی ها اجازه اکتشاف نفت در ایران را پیدا کردند شروع شد.کشف نفت درسال ۱۹۰۸ و ایجاد شرکت انگلو-پرشین در سال ۱۹۰۹ میلادی شروع درآمد زایی ایران از صنعت نفت بود. در سال ۱۹۱۴ بخش اعظم سهام این شرکت توسط دولت انگلیس خریداری شد و از همان زمان کنترل این شرکت برای ۳۷ سال در اختیار دولت بریتانیا درامد. در سال ۱۹۳۳ قرارداد دیگری بین ایران و بریتانیا منعقد شد مبنی بر اینکه برای بازه ای ۶۰ ساله ایران برای هر تن نفت خامی که صادر می کند ۴ پوند بریتانیا دریافت کند و ایران هیچ حقی در قبال صادرات نفت ندارد .
در سال ۱۹۵۰ میلادی بود که زمزمه ملی شدن صنعت نفت و خارج شدن ایران از زیر بار این توافق ها مطرح شد و یک سال بعد شرکت ملی نفت ایران راه اندازی شد ولی تحولات سیاسی در داخل ایران مانع از این شد که ایران از این صنعت ملی بهره ببرد.بالاخره در سال ۱۹۵۴ میلادی تصمیم بر این شد که قرار داد تازه‌ای بین دولت بریتانیا و ایران منعقد شود و به موجب ان سود به صورت مساوی شرکت ملی نفت و کنسرسیومی بین‌المللی که جایگزین بریتانیا شده بوده تقسیم شود و در سال ۱۹۷۳ میلادی قرارداد تازه‌ای با این کنسرسیوم امضا شد .
از اواخر دهه ۱۹۵۰ میلادی، شمار زیادی از توافق های نفتی بین‌المللی نتایج مورد انتظار را در پی نداشت. در زمان انقلاب اسلامی یعنی سالهای ۱۹۷۸ و ۱۹۷۹ میلادی پنج شرکت بزرگ بین المللی که با شرکت ملی نفت ایران توافق نامه داشتند تنها ۱۰.۴ درصد از تولید نفت ایران را در اختیار خود قرار می دادند.
در دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ میلادی صنعت نفت ایران از دیگر صنایع به خصوص از صنایع تولیدی جدا شده بود و همین مساله سبب شد تا ناکارامدی در اقتصاد صنعتی ایران افزایش یابد در سال ۱۹۷۳ یعنی زمانی که ایران دومین صادر کننده بزرگ نفت در دنیا بود و جنگ اعراب و اسراییل زمینه را برای افزایش قیمت نفت فراهم کرد و از این محل درآمد زیادی نصیب اقتصاد ایران شد.
دوم:دوره ملی شدن صنعت نفت ، ۱۹۷۹ تا حال
بعد از انقلاب ، شرکت ملی نفت ایران کنترل صنعت نفت را بر عهده گرفت و تمامی توافق های بین المللی نفتی ایران را کنسل کرد زیرا این دیدگاه وجود داشت که این توافق ها بر خلاف منافع ایران است .در سال ۱۹۸۰ میلادی ، اکتشاف، تولید ،فروش و صادرات نفت در اختیار وزارت نفت کشور قرار داشت.در ابتدا ، سیاستهای نفتی بعد از انقلاب ایران بر مبنای میزان نیاز به ذخایر ارزی در کنار حفاظت از این سرمایه ملی در دراز مدت بود. ولی بعد از پایان یافتن جنگ ایران و عراق هدف اصلی وزارت نفت حداکثر کردن صادرات و استفاده از این درامد در جهت افزایش نرخ رشد اقتصادی در کشور بود . از سال ۱۹۷۹ تا ۱۹۸۸، ایران هیچ توافقی را با شرکتهای نفتی خارجی امضا نکرد و سپس تمرکز روی توسعه صنعت نفت و گاز ایران قرار گرفت.
در این سالها نفت به عنوان یک سرمایه ملی که باید تمامی نسلها از ان استفاده کنند معرفی شد و از ان به عنوان سرمایه ای که زمینه ساز رشد اقتصادی و توسعه صنعتی در کشور می شود نام برده شد.در نتیجه این سیاست گذاری ایران موفق شد تا در فاصله سالهای ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۴ میلادی بالغ بر ۴۰ میلیارد دلار برای توسعه ظرفیت های تولیدی نفت و کشف و شناسایی حوزه های جدید سرمایه گذاری کند . تامین مالی این پروژه ها یا توسط شرکت ملی نفت انجام شد یا پیمانکاران داخلی و شرکتهای خارجی تامین مالی ان ها را بر عهده گرفتند.
تولید نفت ایران
ایران مالک ۱۰ درصد از ذخایر نفتی دنیا ۱۳ درصد از ذخایر تایید شده نفتی در سازمان اوپک است . بالغ بر ۷۰ درصد در حوزه های ساحلی قرار دارد و بقیه ذخایر تایید شده نفتی در حوزه های فراساحلی خلیج فارس قرار گرفته است. طبق گزارش نشریه نفت و گاز طبیعی ، حجم ذخایر تایید شده نفتی در ایران در ابتدای سال ۲۰۱۸ برابر با ۱۵۷ میلیارد بشکه اعلام شده است.
درسال ۲۰۱۷ ایران روزانه ۴.۷ میلیون بشکه نفت و میعانات تولید کرد که ۳.۸ میلیون بشکه از آن نفت و بقیه میعانات و گاز مایع هیدروکربن بود.آمار نشان می دهد متوسط تولید ماهانه نفت در ایران در سالهای ۱۹۷۶ و ۱۹۷۷ برابر با ۵.۵ میلیون بشکه در هر روز بود و حداکثر میزان تولید در این بازه زمانی ۶ میلیون بشکه در روز بود. بعد از انقلاب اسللمی ایران هیچ‌گاه نتوانست به تولید قبل برسد که دلایل زیادی برای این مساله وجود دارد.
اول اینکه در جریان انقلاب و بعد جنگ تحمیلی فشار مالی زیادی به اقتصاد ایران وارد شد و سرمایه گذاران خارجی از همکاری با ایران امتناع می کردند. از طرف دیگر تحریم های اقتصادی ، کاهش سرمایه گذاری در صنعت نفت، عدم ورود تکنولوژی های روز دنیا ، کاهش تولید گاز طبیعی در ایران، افزایش متوسط عمر حوزه های نفتی و کاهش نرخ تولید در آنها از عوامل مهمی است که یاد می شود.
بررسی های تاریخی نشان می دهد در سال ۱۹۷۶ میلادی تولید نفت ایران به بالاترین سطح خود رسید . در این سال ایران روزانه ۶.۶ میلیون بشکه نفت صادر می کرد.تا سال ۱۹۷۸ ایران به دومین تولید کننده و صادر کننده بزرگ نفت در اوپک تبدیل شد و جایگاه چهارمین تولید کننده بزرگ نفت در دنیا را از ان خود کرد. اما در جریان جنگ توان تولید ایران کم شد و از سال ۱۹۸۷ میلادی به تدریج روند افزایش تولید از سر گرفته شد.باید در نظر داشت ایران بعد از انقلاب همواره تحت تحریم اقتصادی قرار داشته است و فشارهای حاصل ان مانع از این شد که این کشور با تمام توان رشد کند.
مطاله امارها نشان می دهد در سال ۲۰۰۸ توان تولید نفت ایران به ۳.۹ میلیون بشکه در روز رسید و این کشور ۲.۴ میلیون بشکه از نفت تولیدی خود را صادر می کرد. در این زمان سهم ایران در تولید نفت دنیا برابر با ۵ درصد بودو دوباره توانست جایگاه دومین تولید کننده نفت اوپک را به خود اختصاص دهد. براوردها نشان می دهد در این سال ایران ظرفیت تولید ۴.۴ میلیون بشکه نفت در هر روز را داشته است و اگر ایران می توانست سرمایه های خارجی را جذب کند ، این پتانسیل در ایران وجود داشت که تولیدش را به ۵ میلیون و حتی ۷ میلیون بشکه در روز ارتقا دهد.
نرخ تولید نفت پایدار ایران برای بلند مدت برابر با ۳.۸ میلیون بشکه در روز براورد شده است . گزارشهای رسمی منتشر شده توسط دولت ایران نشان می دهد که حجم ذخایر تایید شده نفتی در ایران به اندازه ای است که این کشور می تواند برای ۱۰۰ سال به تولید و صادرات نفت بپردازد و اگر سرمایه های خارجی را جذب کند، توان تولیدش افزایش پیدا خواهد کرد. این در حالیست که اغلب کشورهای خاورمیانه حداکثر برای ۶۰ سال اینده امکان و توان تولید نفت دارندو شمار زیادی از کشورها هم اعلام کرده اند که حوزه های نفتی انها تنها برای ۳۰ آینده می تواند به تولید ادامه دهد.
در سال ۲۰۰۶ ، ایران اعلام کرد حجم ذخایر تایید شده نفتی کشور برابر با ۱۳۲.۵میلیارد بشکه است که ۱۵ درصد کل ذخایر تایید شده اوپک و ۱۱.۴ درصد کل ذخایر تایید شده در دنیا است.اما گزارشهای ارایه شده توسط آژانس بین المللی انرژی نشان می دهد بعد از کشف حوزه های تازه در نزدیکی بوشهرحجم ذخایر نفی ایران برابر با ۳۲ درصد از کل ذخایر دنیا است و ارزش ذخایر تایید شده نفتی ایران در شرایطی که قیمت هر بشکه نفت برابر با ۷۵ دلار باشد برابر با ۱۰ هزار میلیارد دلار است.
در اوایل قرن ۲۱ میلادی، شرکتهای بزرگ نفتی از کشورهای چین و فرانسه و هند و ایتالیاو روسیه و بریتانیا قراردادهایی برای توسعه حوزه های نفت و گاز ایران امضا کردند .در سال ۲۰۰۴ چین یک توافق بزرگ برای خرید نفت و گاز طبیعی با ایران امضا کرد و تصمیم بر آن شد که توسعه حوزه یاداوران هم بر عهده این کشور قرار گیرد.ارزش این قرارداد ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیارد دلار بود و قرار بود طی ۲۵ سال اجرا شود.در سال ۲۰۰۹، چین یک توافق تازه با ایران امضا کرد که به موجب ان مالکیت ۷۰ درصد حوزه نفتی ازادگان بعد از پرداخت ۹۰ درصد هزینه توسعه این حوزه به چین واگذار می شد. میزان سرمایه مورد نیاز برای توسعه این حوزه ۲.۵ میلیارد دلار پیش بینی شده بود . اوایل همان سال که توسعه حوزه آزادگان شمالی هم به چین واگذار شده بود.
یکی دیگر از قراردادهای نفتی بسیار مهم ایران ، قراردادی است که این کشور با هند امضا کرد و اکتشاف و تولید نفت در حوزه های جنوبی ایران بر عهده هند قرار گرفت.اما تهدید های پی در پی امریکا علیه این کشور سبب شد تا نرخ سرمایه گذاری هندی ها در این پروژه بسیار کند باشد.
اما این تحریم های سخت به خصوص در صنعت نفت مانع پیشرفت ایران نشد . هم اکنون بخش اعظم تجهیزات مورد استفاده در صنعت نفت ایران در داخل کشور و توسط مهندسان کارازموده این کشور تولید می شود و ایران تا حد زیادی از این نظر بی نیاز است. از طرف دیگر ایران در میان معدود کشورهایی قرار دارد که به تکنولوژی مورد نیاز برای حفاری نفت در اعماق اب و know how های لازم برای کفاری در ابهای عمیق دست یافته است که دستاوردی بسیار بزرگ برای صنعت نفت و اقتصاد ایران محسوب می شود . از طرف دیگر در نتیجه سالها تحریم، ایران راه دور زدن تحریم ها و کسب درامد را پیدا کرده است.
توان تولید پالایشگاهی در ایران
در فاصله سالهای ۱۹۸۱ تا ۲۰۱۰ میلادی ، مصرف داخلی فراورده های نفتی از ۰.۶ میلیون بشکه در روز به ۱.۸ میلیون بشکه در روز رسید که معادل رشد ۳.۷ درصدی در هر سال است.در فاصله سالهای ۱۹۸۱ تا ۲۰۰۴ میلادی، مصرف بنزین سالانه ۶ درصد رشد کرد ولی تولید داخل تنها می توانست ۷۵ درصد از نیاز مصرفی داخل را تامین کند.در سال ۲۰۰۴ ایران ۱.۶ میلیارد دلار بنزین وارد کرد و در سال ۲۰۰۶ بالغ بر ۴۱ درصد از بنزین مورد نیاز کشور وارداتی بود.اما در سال ۲۰۱۰ واردات بنزین در ایران کاهش یافت و تنها ۱۹.۵ درصد از بنزین مصرفی در کشور وارد شد. این موفقیت در نتیجه سرمایه گذاریهای کلان در پالایشگاه های کشور و افزایش توان تولید فراورده های پالایشگاهی که موجب افزایش ظرفیت تولید می شد، حاصل شد.ایران در نظر دارد تواین تولید بنزین خود را افزایش دهد و تا انتهای دهه جاری میلای به جرگه صادرکنندگان این محصول پر مصرف صنعت نفت دراید ولی انتظار می رود فشار دوباره تحریم های اقتصادی و تحریم های صنعت نفت در ایران ، تحقق این هدف را دشوارتر کند. در دهه اول قرن بیست و یکم میلادی ظرفیت پالایشگاهی در ایران ۱۸ درصد رشد کرد و در دومین دهه این قرن نرخ رشد ظرفیت پالایشگاهی برابر با ۲۲ درصد پیش بینی شده است . ایران در نظر دارد ظرفیت پالایشگاهی خود را تا مرز ۳.۵ میلیون بشکه در روز برساند
اصلی ترین مقاصد صادرات نفت ایران
آمارها نشان می دهد در سال ۲۰۱۷ میلادی بخش اعظم نفت ایران به کشور چین صادر می شد. این کشور ۲۴ درصد از مجموع نفت صادراتی ایران را جذب کرده بود. هند با وارد کردن ۱۸ درصد از کل نفت صادراتی ایران دومین خریدار بزرگ نفت ایران بود.
ایران در سالهای اخیر سرمایه گذاری زیادی در بازاریابی برای محصولات نفتی در کشورهای اسیایی انجام داد و در این زمینه هم بسیار موفق عمل کرد. سومین خریدار بزرگ نفت ایران کشور کره جنوبی بود که ۱۴ درصد از کل صادرات ایران را جذب کرد. کشورهای ترکیه، ایتالیا، فرانسه و ژاپن دیگر خریداران بزرگ نفت در این کشور محسوب می شوند.
در سال ۲۰۱۷ میلادی ایران ۶۶ درصد از نفت صادراتی خود را وارد بازار کشورهای آسیایی کرد و در میان خریداران اروپایی هم ترکیه رکورددار بود.
