کیفیت فقط مرغوبیت کالا نیست؛ تداوم آن است یعنی بدون عیب باشد/محموله های صادراتی باید کیفیت یکسان داشته باشد/به هر جا بخواهیم کالا صادر کنیم.ابتدا باید استانداردهایی که مورد قبول آن کشور هست را رعایت کنیم.
صادرات ایران با همه برنامه‌ها و طرح‌هایی که در دهه‌های اخیر پیگیری شده است ، همچنان در مقول‌ه‌های نفتی و وابسته به نفت پیگیری می‌شود و در عمل ایران را به عنوان یک کشور نفتی به دنیا معرفی کرده است. صادرات فرش و پسته یا صنایعی از این دست هم همچون جرقه‌هایی در ایان دوران بوده است که نتوانسته آتش گرمی برای صادرکنندگان روشن کند!
نگاهی به امارهای رسمی در سال ۱۳۹۵ گویاست که در مجموع ۴۴ میلیارد دلار کالاهای غیر نفتی از جمله محصولات پتروشیمی و پسته به کشورهای دیگر صادر شد و کمتر از نیمی از آن کالای کاملا غیر نفتی و محصولات کشاورزی بود.
در این حوزه کیفیت کالای تولیدی و نوع بسته بندی، از جمله عواملی هستند که در پایین بودن مقدار صادرات ایران نقش دارند. موضوع کیفیت و نقش آن در صادرات، محور گفت و گوی عصر ایران با مهندس فرزین انتصاریان است. انتصاریان در سال ۱۳۴۷ فوق لیسانس مهندسی مکانیک از دانشگاه پلی تکنیک (امیر کبیر فعلی) دریافت کرده است. او کارشناس رده بندی بین المللی در امور صنایع و کشتی و مدیریت است، در تدوین استانداردهای ایزو ۹۰۰۰ در سطح بین المللی فعالیت داشته و رئیس انجمن مدیریت کیفیت ایران است. این گفت و گو را بخوانید:
کیفیت صادرات کشور یکی از مقوله‌هایی است که در چنددهه اخیر بارها درباره‌اش شنیده‌ای. به نظر شما وضعیت کشور در این بخش چگونه است و چه چالش‌هایی داریم؟
بخشی از صادرات غیرنفتی کشور، محصولات پتروشیمی است یعنی بخشی از آن وابسته به نفت است. حالا یا به عنوان فرآورده است یا به عنوان محصولات حوزه پتروشیمی. نکته دوم این است که بخش عمده‌ای از صادرات ما به کشورهای همجوار است یعنی عراق و افغانستان. بعد هم یک مقدار از مسیر امارات متحده عربی است به کشورهایی مثل چین و غیره. اقلامی هم که از ایران صادر شده محصولات پتروشیمی است. به هر حال مشتقات نفت است. یک بخش عمده هم، مواد خام است. کیفیت مشتقات نفتی و محصولات پتروشیمی، کیفیت‌های استاندارد است و مشخص است. خریدار هم که می‌خرد می داند چه می خرد. در نتیجه کیفیت این اقلام صادراتی ما، حتما مورد تایید خریدار و مطابق با استانداردهای جهانی است.
مواد اولیه هم، باز همین شکل را دارد. یعنی مواد خامی که صادر می کنیم به همین صورت است. اگر مواد معدنی باشد ما با استانداردها و مشخصاتی، آنها را تولید می کنیم و همان مواد را صادر می کنیم.
در مورد صادرات تولیداتی که کالای ساخته شده و تکمیل شده است چه صنعتی و چه مواد غذایی و امثال آن هم، می توان بحث کرد.
حدودا نیمی از صادرات غیر نفتی مربوط به اقلامی همچون محصولات پتروشیمی و میعانات گازی بوده است.
همه اینها موادی است که صادر می شود و مجددا فرآوری می شود. کیفیت این مواد، با شرایطی که خریدار می خواهد انطباق دارد. یک بخش از صادرات مربوط به کالای ساخته شده است. عمده کالاهای ساخته شده را به کشورهای حوزه خلیج فارس و چین و هند صادر می کنیم. اغلب این کالا نیز مواد خام هستند.
جدا از اتحادیه اروپا که تعدادی از کشورها عضو آن هستند، یک گروه دیگر هم هست که قرارداد دارند و تحت موافقتنامه تجارت آزاد[Free Trade Association] هستند. این موضوع شامل ترکیه هم می شود.
بسیاری از کشورها که در مناطق همجوار اتحادیه اروپا هستند از لحاظ تجاری با این اتحادیه همکاری می کنند. در اتحادیه اروپا معیارها و استانداردها و مسئولیت در مقابل محصول وجود دارد. بنابراین صادرات کالاهای تکمیلی ما اعم از صنعتی و مصرفی به اتحادیه اروپا و حتی ترکیه، بسیار کم خواهد بود.
دلیلش هم عدم انطباق با استانداردهای آن کشورها است. روش های فروش و مسئولیت هایی که ما در فروش کالاهای خودمان به عهده می گیریم با آنچه که در اتحادیه اروپا مطرح است هماهنگ نیست. در نتیجه ما خیلی نمی توانیم به آنجا صادر کنیم.
هم اکنون ترکیه یکی از شرکای ایران شده است و اینگونه تصور می‌شود که وضعیت تجاری ایران با همکاری با این کشور بهبود یافته است. نظر شما در خصوص تغییر شرکای تجاری ایران و روندصادراتی چیست؟
مهم این است که چه اقلامی به ترکیه صادر شده. چون ما اگر بخواهیم به ترکیه صادر کنیم کالاهای ساخته شده ما تماما باید استانداردهای اتحادیه اروپا را داشته باشد. تعداد این نوع کالاها خیلی کم هستند که آن استانداردها را داشته باشند.
مقداری هم که به کشورهای دیگر صادر کرده ایم قطعا کیفیت آن کالاها مورد قبول خریداران بوده که خریده اند. ممکن است شامل مواد غذایی حتی خام هم باشد مثل سبزیجات.
گفته می شودکه از ۴۴ میلیارد دلار صادرات غیر نفتی ایران در سال ۱۳۹۵ حدود ۲۸ میلیارد دلار به کشورهای چین، امارات، ترکیه و کره جنوبی صادر شده. ما این مقدار صادرات را داشته ایم ولی بحث این است که کالای ما اگر به کشورهای دیگر صادر می شود چرا این صادرات، پایدار نمی ماند. ما قبلا به کشورهای شمال ایران یعنی آسیای مرکزی ورود پیدا کرده و کالا صادر کردیم ولی بعدا بازارهای آنجا را از دست دادیم. در ترکیه همین اتفاق افتاده است. در عراق نیز به همین شکل و چنین اتفاقی دارد می افتد. مساله ما در حقیقت مدیریت کیفیت تولید برای صادرات است.
هر چه در کشور تولید می شود چه مصرف داخلی می شود و چه مصرف خارجی، جزو تولید ناخالص ملی است. به معنی این نیست که می شود آنها را صادر کرد یعنی کالا نیست. ما باید بحث کنیم که مواد غذایی ما چطور می تواند به بازارهای دیگر وارد شود و ما در بحث غذای «حلال» چه سهمی داریم.
استانداردهای متعددی در سطح دنیا تدوین و عرضه شده که ملزم به رعایتشان هستیم .آیا وضعیت ما اینگونه است که به این استانداردها پایبند باشیم؟
کیفیت زعفران ما، کیفیت بسیار خوبی است. در سال های اخیر کیفیت تولید و برداشت تولید کنندگان ما قابل توجه بوده است. استاندارد بین المللی زعفران را ایران تدوین نکرد و اسپانیا تدوین کرد. دبیرخانه آن در اسپانیا بود.
اخیرا رنگ زعفران ایران به عنوان رنگ استاندارد معروف شد و در استاندارد هم وارد شد. در نتیجه ما مزیت نسبی مناسبی برای دفاع از کیفیت زعفران مان داریم. اما بیش از این که بحث کیفیت مطرح باشد بحث دسترسی به بازارهای اتحادیه اروپا و بازارهای جهانی اهمیت دارد.
تجار ما به سادگی نمی توانند به بازارهای اتحادیه اروپا ورود پیدا کنند. به همین دلیل مجبورند کالاها را به صورت فله ای به اسپانیا صادر کنند و اسپانیایی ها بخرند، بسته بندی کنند و با مارک خودشان عرضه کنند.
بسته بندی زعفران ما، دست کمی از بسته بندی زعفران اسپانیا ندارد. کیفیت آن هم کمتر نیست. قبل از تحریم ها، زعفران ما به همه جای دنیا صادر می شد. به دلیل مشکلاتی مثل تحریم و عدم دسترسی به بازارهای اتحادیه اروپا، الان مجبورند زعفران را به اسپانیا بفروشند و اسپانیا بسته بندی کند.
در اقلام دیگر مثل پسته که غیر نفتی هستند ایران چه وضعیتی دارد؟
در مورد پسته، قیمت تمام شده تولید ما زیاد است. به اضافه این که بعضی وقت ها کیفیت کالاهای ما، یکنواختی کامل را ندارد.
ممکن است یک محموله پسته بفرستیم و خوب باشد ولی یک محموله دیگر بفرستیم و مقداری آلودگی داشته باشد و آفلاتوکسین[سموم قارچی عامل برخی سرطان ها] داشته باشد و همه محصولات ما را تحت الشعاع قرار بدهد.
در بازارهای جهانی و مثلا در آمریکای شمالی، پسته ایران عرضه می شود و موجود هم هست و کیفیت آن هم خوب است ولیکن قیمت آن از پسته کالیفرنیا، خیلی بیش تر است. قیمت تمام شده کالای ما بالا است.کالاهای تولید شده و صنعتی ما چه لوازم خانگی و چه اتومبیل و چه تجهیزات الکتریکی، از لحاظ تکنولوژی، کیفیت و استانداردهای مورد قبول کشورهای مصرف کننده، خیلی قابل رقابت نیستند با محصولاتی که در کره و ژاپن و امثال آنها و خصوصا چین تولید می شود.
در نتیجه ما در آن بازارها، خیلی جایگاه نداریم و این بخش از تولیدات ما، مصرف داخلی دارد. برخی کالاهایی که ما در داخل کشور تولید می کنیم صرفا یک موضوع اشتغال زایی است و این که بازارهای کشورمان را در اختیار خودمان داشته باشیم.اصولا شرکت های خارجی که الان با ما قرارداد می بندند چنین توافقی ندارند که ما برویم در بازارهای آنها با خودشان رقابت کنیم.
بازارهای هدف ما باید کجا باشد و آیا تمرکز روی کشورهای اتحادیه اروپارویکرد مناسبی است؟
استاندارهای اتحادیه اروپا را رعایت کنیم می توانیم به هر جا بخواهیم کالا صادر کنیم. ابتدا باید استانداردهایی که مورد قبول آن کشور هست را رعایت کنیم. برای مثال اگر به کشور چین صادر می‌کنیم باید با استانداردهای مورد قبول چین انطباق داشته باشد. اگر به ترکیه صادر می کنیم همین طور. بنابراین، این که گفته اند ما با اتحادیه اروپا مشارکت کنیم بیش تر در مورد سرمایه گذاری و تکنولوژی تولید است. ما هر کالایی بخواهیم تولید و صادر کنیم باید استانداردهای کشور مقصد را در نظر بگیریم.
در کشوری مثل ژاپن یا کشورهای آمریکای شمالی، از برق ۱۱۰ ولت استفاده می کنند. در کشورهای اروپایی و ایران، برق مان ۲۲۰ ولت است و شکل پریزهای برق نیز فرق می کند.در نتیجه برای صادرات وسایل برقی به اتحادیه اروپا می توانیم از تجهیزات مربوط به ۲۲۰ ولت استفاده کنیم ولی وقتی می خواهیم به ژاپن صادر کنیم یا به آمریکای شمالی صادر کنیم باید از تجهیزات ۱۱۰ ولتی استفاده کنیم.
شما پیشنهاد خاصی دارید که کیفیت محصولات ایران و بسته بندی ایران ارتقا پیدا کند و صادرات غیر نفتی فراتر برود؟
در توسعه صادرات در هر مورد و به هر کشور که بخواهد اتفاق بیفتد کیفیت باید در متن و بطن تولید و صادرات قرار داشته باشد. کیفیت باید در محصول نهادینه شود. کیفیت هم، فقط مرغوبیت کالا نیست. تداوم آن هم هست. یعنی بدون عیب باشد.
تجارت ما نیز بدون خلل و تقلب انجام شود. همه اینها عواملی است که ما در مدیریت کیفیت صادرات باید در نظر بگیریم. دستگاه های اجرایی زیادی در این زمینه موظف می شوند. تولید کنندگان ما، وظایفی دارند. اتاق بازرگانی و صنایع در این زمینه وظایفی دارد.
نکته دیگر این است که وقتی به بازارهای جدید ورود می کنیم باید بتوانیم از آن حفاظت کنیم تا صادرات ما ادامه پیدا کند. بازارها چون در خارج از کشور است بخش های هماهنگ کننده مربوط به حوزه بازرگانی وزارت امور خارجه نیز وظیفه هایی خاصی را خواهد داشت.
اتاق های مشترک ایران و کشورهای دیگر هم وظایفی دارند. در آئین نامه مدیریت کیفیت صادرات که هفت، هشت سال پیش تنظیم شد همه این موارد در نظر گرفته شد. دولت باید آن را به طور کامل اجرا کند تا ما شاهد توسعه کیفی تولید کالا باشیم و توسعه صادرات هم اتفاق بیفتد.
