آب مهمترين عامل استمرار حيات براي انواع جانداران و توسعه فعاليت هاي آباداني و رشد مدنيت انسان است. از ديرباز همه تمدن هاي انساني در مناطقي مستقر شدند كه دسترسي به آب و برداشت از اين منبع طبيعي مقدور بوده است.
به گزارش رتبه آنلاین به نقل از سامانه ملی اندازه گیری شاخص های بهره وری ایران (irpmc.ir) امروزه در قرن بيست و يكم نيز با توجه به محدوديت شديد منابع آبي موجود در كره زمين براي جمعيت فعلي و مهمتر از آن توزيع نابرابر همين مقدار آب در گستره زمين، يكي از مهمترين عوامل بروز درگيري و نزاع آينده بشر را موضوع دسترسي به آب تصور مي كنند. مطالعات اخیر توسط مؤسسه بین المللی تحقیقات سیاست گذاری غذا و مؤسسه بین المللی مدیریت آب بیانگر این نکته است که با ادامه افزایش جمعیت ، توسعه شهرنشینی و گسترش صنایع تا سال 2025 میزان آب قابل تخصیص برای بخش کشاورزی در کل جهان محدودتر خواهد شد و همچنین به خاطر اختصاص آب بخش محیط زیست به مصارف کشاورزی، خانگی و صنعتی، این بخش با زیان های بیشتری مواجه خواهد شد.
بنابراین اگر میزان سرمایه گذاری در مدیریت پایدار منابع آب طی سالیان آینده کاهش یابد، جهان با کاهش چشمگیری در تولید غذا و افزایش سرسام آور قیمت مواد غذایی و بحران های فراوانی در بخش محیط زیست رو به رو خواهد شد. تحقیقات بعمل آمده نشان می دهد که با بهبود بهره وری آب در اراضی آبی و دیم قادر خواهیم بود برای کشاورزی، محیط زیست، صنعت و مصارف خانگی به اندازه کافی آب در اختیار داشته باشیم. اما این راه حل نیاز به اصلاحات اداری و مدیریتی و سرمایه گذاری عمده در تحقیقات ، تکنولوژی، امور زیربنایی و مواردی از این دست دارد.
در این راستا، شاخص بهره‌وری آب به عنوان یکی از این مؤلفه‌ها در چند سال اخیر در برنامه‌ریزی‌های ملی مورد توجه قرار گرفته است. بهره‌وری آب در کشاورزی، عملکرد درآمد اقتصادی، شرایط اجتماعی، تولید کالری، پروتئین و… را به ازای واحد آب به‌کار‌رفته بیان می‌کند و در صنعت ، ارزش افزوده ایجادشده به ازای هزینه آب به‌کار‌رفته بیان می‌کند. بهره‌وری را در سطوح مختلف واحد‌های تولیدی، مزرعه، سیستم آبیاری، شبکه آبیاری و حوضه آبریز یا عرضه‌های طبیعی (مرتع و فضای سبز) می‌توان محاسبه کرد. افزایش بهره‌وری، به‌ویژه از دیدگاه ارزش تولید به ازای واحد مصرف آب به طور مستقیم یا غیرمستقیم می‌تواند راهکار مهمی برای بهبود معیشت جوامع محلی باشد. در حال حاضر بهره‌وری آب کشاورزی در کشور در حدود 88/0 کیلوگرم به ازای یک مترمکعب مصرف آب است که بر اساس برنامه‌ریزی‌های بلندمدت تا سال 1404 باید به حداقل 2/0 کیلوگرم به ازای یک مترمکعب افزایش یابد. اختلاف در بهره‌وری آب محصولات مختلف در استان‌های مختلف کشور و همچنین در مقایسه با کشور‌های مختلف ولی با شرایط اقلیمی مشابه نشان‌دهنده وجود پتاسیل برای افزایش بهره‌وری آب کشاورزی است.
ضرورت توجه و ارتقای بهره وری آب
آب شيرين نه يك منبع جهاني، بلكه منبعي منطقه‌اي محسوب مي‌شود كه در حوزه‌هاي آبخيز خاصي از جهان قابل دسترس است و به دليل محدوديت‌آن به اشكال مختلفي يافت مي‌شود. در برخي از حوزه‌هاي آبخيز اين محدوديت‌ها فصلي هستند كه به قابليت و توانايي ذخيره سازي آب در دوره‌هاي خشك وابسته است. ايران به دليل قرار گرفتن در كمربند خشك و نيمه خشك جهان در زمره كشورهاي با محدوديت منابع آب قلمداد مي‌شود و به همين دليل نيز اين ماده حياتي در ايران، يكي از مهمترين اركان توسعه كشور است كه توسعه ساير بخش ها در گروي بهره برداري پايدار از آن است. اگر چه بروز خشكسالي باعث شده است كه كشور با مشكلات كمبود آب به صورت جدي تري مواجه شود اما محدوديت هاي منابع آب از يك سو و برداشت بي رويه از اين منابع محدود و تخليه ضايعات و پسماندها در منابع آبي از سوي ديگر، در حال تضعيف اين منبع حياتي است.
با توجه به روند رشد جمعيت كشور و تشديد نياز بخشهاي مختلف، افزايش مصرف آب بخش شهري، روستايي و صنعتي اجتناب ناپذير خواهد بود. آب در فرآيند توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي كشور نقش عمده و كليدي دارد. افزايش توليدات كشاورزي و امنيت غذايي، توسعه مراكز جمعيت شهري و روستايي و بهبود و ارتقاي كيفيت زندگي در گروي انجام سرمايه‌گذاري هاي لازم و هماهنگ در ابعاد مختلف توسعه و بهره برداري از منابع آب است.
فرايند مصرف آب بعنوان پل ارتباطي، بين جنبه هاي عرضه و تقاضا قرار دارد و تعيين مقدار مصرف آب با توجه به همين دو جنبه صورت مي گيرد. به همين دليل ارزيابي مصرف آب، چه از لحاظ کمي و چه از لحاظ کيفي، مي تواند اطلاعات بسيار مفيدي را در رابطه با سيستم منابع آب ارائه دهد .کارايي مصرف آب به مقدار کمي مصرف آب توجه دارد و بخش هاي سودبخش و غيرسودبخش مصرف آب را نمايش مي دهد. واضح است که آگاهي از مقادير آبي که بصورت سودبخش مصرف شده اند، به تنهايي کافي نيست و لازم است تا ميزان توليدکنندگي حاصل از آن را نيز در تحليل ها دخيل نمود. براي رفع اين نقيصه، مفهوم بهره وري آب مطرح مي شود که هدف اصلي در آن تعيين توليدات يا سودهاي حاصل از مصرف آب است.
شاخص بهره وري آب نشان ميدهد به ازاي هر یک ریال آب مصرفی چند ریال ارزش افزوده ایجاد می شود. در این شاخص ارزش افزوده بر هزینه آب مصرفی تقسیم می شود. مقدار اين شاخص به تبعيت شرايط و ساختار اقتصادي كشورها متفاوت است. بررسي اين شاخص در بين كشورهاي مختلف جهان تفاوت هاي آشكاري را بين كشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه نشان مي دهد.مقدار اين شاخص در كشور هاي توسعه يافته به دليل فناوريهاي بالاتر از كارآيي و بهره وري بيشتر برخوردار بوده و به همين دليل نيز به ازاي هر واحد مصرف آب، ارزش افزوده بيشتري نسبت به كشورهاي كمتر توسعه يافته توليد ميكنند. اين در حالي است كه اكثر كشورهاي توسعه يافته به دليل قرار گرفتن در عرضهاي بالاتر كره زمين كمتر با محدوديت آبي دست به گريبان بوده و با مشكلات كمتري در اين زمينه مواجه هستند. از اين رو، ارتقاي بهره وري و كارآيي آب در كشورهاي كم آبي نظير ايران بسيار حايز اهميت بوده و ضروري است تا سياست و اقدام‌هاي مقتضي در اين زمينه صورت گيرد.
بررسی بهره وری آب در شرکت نمونه فعال در صنعت محصولات شیمیایی(به نرخ جاری) :
| سال | 90 | 91 | 92 | 93 |
| ارزش ستانده (میلیون ريال) | 99,029 | 226,711 | 241,073 | 147,987 |
| هزینه آب مصرفی (میلیون ريال) | 2,850 | 3,846 | 2,970 | 4,249 |
| قیمت هر واحد متر مکعب آب(ريال) | 4,000 | 4,000 | 4,000 | 4,800 |
| مقدار آب مصرفی (متر مکعب) | 712,568 | 961,589 | 742,578 | 885,208 |
| بهره وری آب | 34/74 | 58/94 | 81/15 | 34/83 |
بررسی بهره وری آب در شرکت نمونه فعال در صنعت محصولات شیمیایی (به نرخ ثابت) :
| سال | 90 | 91 | 92 | 93 |
| ارزش ستانده (میلیون ريال) | 37,770 | 56,646 | 39,401 | 21,398 |
| هزینه آب مصرفی (میلیون ريال) | 1,596 | 1,927 | 1,487 | 1,809 |
| قیمت هر واحد متر مکعب | 4,000 | 4,000 | 4,000 | 4,800 |
| بهره وری آب | 23/66 | 29/40 | 26/50 | 11/83 |
بررسی بهره وری آب در شرکت نمونه فعال در صنعت فولاد(به نرخ جاری) :
| 90 | 91 | 92 | |
| مقدار جاري ارزش ستانده(ريال) | 22,554,677,000,000 | 37,183,447,000,000 | 53,224,261,000,000 |
| مقدار جاري هزینه آب مصرفی(ريال) | 60,870,000,000 | 98,828,000,000 | 102,759,000,000 |
| بهره وری آب – جاری | 370/54 | 376/24 | 517/95 |
بررسی بهره وری آب در شرکت نمونه فعال در صنعت فولاد(به نرخ ثابت):
| 90 | 91 | 92 | |
| مقدار ثابت ارزش ستانده (ريال) | 7,761,004,064,493 | 7,042,509,756,985 | 8,357,816,397,424 |
| مقدار ثابت هزینه آب مصرفی(ريال) | 34,081,746,920.49 | 49,513,026,052.10 | 51,430,930,930.93 |
| بهره وری آب – ثابت | 227/72 | 142/24 | 162/51 |
تحلیل نمودار
با توجه به اعداد مندرج در صورت های مالی حسابرسی شده شرکت های فولاد مبارکه اصفهان و دوده صنعتی پارس، شاخص بهره وری آب این دو شرکت محاسبه شده است همچنین جهت تحلیل مناسب تر این دو شرکت ، سعی شده بر اساس اطلاعات منتشر شده بانک مرکزی حمهوری اسلامی ایران این اعداد تورم زدایی شده و به نرخ ثابت سال 83 نمایش داده شوند.هماطور که مشاهده می گردد شاخص بهره وری آب شرکت دوده صنعتی پارس کاهش یافته است، که ار دلایل آن کاهش ارزش ستانده شرکت می باشد و با توجه به این که میزان مصرف آب همراه با کاهش درامد سازمان کاهش نیاقته است ، کاهش بهره وری آب در سال 93 را به همراه داشته است..
شرکت فولاد مبارکه اصفهان با تولید بیش از هفت میلیون و 150 هزار تن محصول، بزرگترین کارخانه فولادی کشور محسوب می شود سهم این شرکت در تولید ناخالص یک درصد و در تولید ناخالص داخلی بخش صنعت پنج درصد است.
بیش از 50 درصد از ورق فولادی مورد نیاز کشور برای استفاده در صنایع خودروسازی و قطعه سازی، فلزی سبک، فلزی سنگین و لوله های انتقال سیالات، صنایع بسته بندی و لوازم خانگی و الکتریکی و لوله و پروفایل در شرکت فولاد مبارکه تامین می شود.
با این حال شرکت فولاد مبارکه اصفهان 23 میلیون متر مکعب آب مصرف می نماید که به ازای هر تن تولید فولاد 5.33 متر مکعب می باشد و از دو درصد سهم صنعت از مصرف آب، 0.05 درصد آن در فولاد مبارکه استفاده می شود. بنابراین اندازه گیری شاخص بهره وری آب و بهبود آن از اهمیت بالایی برخوردار می باشد، شاخص بهره وری آب در این شرکت طی سه سال گذشته با وجود افزایش هزینه مصرف آب، افزایش داشته است به این معنا که در هر سال شرکت توانسته به ازای هر ریال هزینه آب مصرفی در آمد بیشتری کسب نماید که این مقدار در سال 92 به ازای هر ریال مصرف آب 162 ریال می باشد، البته با ید توجه داشت این افزایش شاخص بهره وری آب به تنهایی نمی تواند مدیریت صحیح بنگاه اقتصادی را در مصرف آب نشان دهد بلکه مقایسه وضعیت شرکت با بهترین شرکت های هم گروه می تواند وضعیت را بهتر نمایش دهد.
در پایان باید اشاره کرد در زمینه مصرف آب در کشور، فشارها و چالش هاي متعددي وجود دارد. برخي از اين موارد عبارتند از: رشد و تراكم نامناسب جمعيت، پيامد هاي توسعه جامعه و توسعه اقتصادي، مديريت زيرساخت ها و سرمايه ها و چگونگي نظارت بر محيط زيست مي شوند. همچنين اخيراً در نظر گرفتن اثر تغيير اقليم نيز در مديريت و برنامه ريزي عرضه و تقاضاي آب بسيار مورد توجه قرار گرفته است، آنچه مسلم است در زمان حاضر و آينده در مديريت عرضه و مصرف آب، برنامه ریزی های متعددی تدوین شده و خواهد شد، اما به نظر می رسد این برنامه ها به تنهایی کارساز نمی باشد و قبل از هر گونه برنامه ریزی ابتدا میبایست بتوانیم شاخص بهره وری آب را در بخش های مختلف اندازه گیری نماییم پس از بررسی نتایج این مرحله است که میتوانیم برنامه ریزی صحیحی جهت بهبود شاخص بهره وری آب تدوین نماییم و سپس با اندازه گیری های مستمر اجرای صحیح برنامه های تدوین شده را کنترل نماییم.
منابع:
- مقاله بهره وری مصرف آب ، سيد جلال الدين ميرنظامي در سمينار دوره دکتري مهندسي منابع آب
- بهره وری آب در تولید محصولات زراعی ،عمار رفیعی
- ارائه معيار اقتصادي ارتقاي بهره وري در صنعت آب ،عليرضا ابراهيمي از شركت آب منطقه اي اصفهان
- اندازه گیري بهره وري صنعت آب ایران بارویکرد تحلیل پوششی داده ها، علی فاضلی
- سامانه ملی اندازه گیری شاخص های بهره وری ایران (ir)