معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان تهران می‌گوید: هر چند مالک کارخانه قند کهریزک چند ماه قبل رای خروج از ثبت این بنای تاریخی از فهرست آثار ملی را گرفت، اما نه تنها میراث فرهنگی، بلکه خود او نیز تمایل به حفظ این بنای تاریخی به عنوان نخستین کارخانه قند خاورمیانه را دارد.
به گزارش رتبه آنلاین از ایسنا، شش ماه بیشتر از انتشار خبر خروج از ثبت نخستین کارخانه قند خاورمیانه در کهریزک با حکم دیوان عدالت اداری نمی‌گذرد. هر چند در آن زمان، هیچ تصوری از تصمیمِ مالک برای آن میراث صنعتی مشخص نبود اما امروز خبرهای خوبی از ایده‌های مالک کارخانه برای این بنای تاریخی به گوش می‌رسد، خبرهایی که به معنای حفاظت از بخش دیگری از تاریخ صنعتی در کشور است که می‌تواند به حیات خود ادامه دهد.
با حفظ بناهای قدیمی کارخانه، حقوق مالکانه مالک نیز رعایت می‌شود
محسن شیخ‌الاسلامی – معاون میراث فرهنگی استان تهران – در گفت‌وگو با ایسنا، خبر می‌دهد: در تفاهمی که مالک با میراث فرهنگی انجام داده، قرار است طرح احیا و گسترش کارخانه توسط کارشناسان وزارتخانه به مالک بنا داده شود تا با رویکرد حفظِ بخش‌های تاریخی و قدیمی کارخانه، بخشی از حقوق مالک در فضای باز کارخانه رعایت شود و در بخش حداقلی کارخانه، کاربری تجاری یا مسکونی، برای مالک در نظر گرفته شود، چون نمی‌توان آن وسعت زیاد کارخانه را به طور کامل فریز کرد و حقوق مالکانه بنا رعایت نشود.
او با تاکید امضای تفاهم‌نامه‌ی بین میراث فرهنگی و مالک کارخانه با رویکرد حفاظت از بنا، اظهار می‌کند: از یک سو این محدوده، دارای قابلیت‌های اقتصادی نه به معنای احیا برای تولید قند، بلکه به مفهوم کاربری فرهنگی است و از سوی دیگر در بقیه‌ی عرصه‌ی موجود، باید برای مالک حقوق او را متصور بود تا آن هم به شکلی منطقی مانند کاربری مسکونی، تجاری یا مختلط و البته با رعایت ضوابط میراث فرهنگی تامین شود.
وی با تایید کوچک‌تر کردن محدوده‌ی عرصه‌ی این بنای تاریخی در چنین شرایطی، می‌گوید: پیش از این همه‌ی محدوده‌ی عرصه در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده بود، اما در حال حاضر و با خروجِ کارخانه از فهرست آثار ملی و رغبت مالک نسبت به نگهداری ساختمان‌های قدیمی کارخانه‌اش، ما بخش اعیانی را حفظ می‌کنیم و به سمتِ احیای بنا می‌رویم و در بقیه‌ی عرصه دیگر اقدامات را عملیاتی می‌کنیم.
شیخ‌الاسلامی تاکید می‌کند: بر اساس تاکیدهای انجام شده برای تعیین کاربری کارخانه، قرار است ملاحظاتی نسبت به شخصیت و کاراکتر کارخانه طراحی شود. در طرح قبلی ۱۰ بلوکم ۱۲ طبقه برای این فضا طراحی شده بود، در حالی که باید تمهیدات حفاظتی برای همه‌ی مجموعه نیز رعایت شود.
سرنوشتِ نخستین کارخانه قند خاورمیانه
حدود ۱۳۵ سال پیش در ۱۸۸۴ میلادی، کارشناسان بلژیکی مطالعه وسیع پنج ساله‌ای را در زمینه‌های مختلف انجام دادند و گزارشی را زیر نظر مستشاران بلژیکی با عنوان «گزارش درباره طرح تأسیس کارخانه قند در ایران« تهیه کردند. در سال ۱۸۹۱ میلادی کمیته‌ای با عنوان «کمیته مطالعات صنعتی پاریس» موفق به کسب امتیاز قند در ایران شد و کارشناسان را بر این منظور به ایران مأمور کرد و «پلت»، «کرچل» و «ریکما گرس» برای مطالعات محلی درباره وضعیت و شرایط احداث کارخانه قند به ایران فرستاده شدند.
در نخستین قدم «میرزا علی خان امین الدوله» به مشارکت یک کمپانی بلژیکی به نام «شرکت سهامی بلژیکی برای قند سازی» در ایران به وجود آمد از سال قبل از آن اقدامات مقدماتی آغاز و امتیاز آن از ناصرالدین شاه گرفته شد تا مکان امروزی برای ساخت کارخانه انتخاب شد چون؛ «کارخانه قند در جنوب تهران در روستای کهریزک و در شرق بهشت زهرا قرار دارد زمین‌های این منطقه آبرفتی و مساعد کشاورزی است و همین دلیل برای احداث کارخانه انتخاب شده است»
در روز یکشنبه غزه ذی‌الحجه ۱۳۱۲ ساختمان آن را شروع کردند و در اواخر سال ۱۳۱۳ گویا ساختمان کارخانه و نصب ماشین آلات پایان یافت ظرفیت کارخانه ۸۰ تا ۱۰۰ تن چغندر در روز و ماشین‌های آن ساخت انگلستان و از کارخانه «ویلکاک» بود. شرکت امین الدوله در حدود تعهدات مربوط به تأمین آب و چغندر مصرفی کارخانه بود.
این شرکت در زمستان آن سال شروع به چغندر کاری کرد و برای این کار با رعایای کهریزک که کارخانه در آنجا تأسیس شده بود قراردادی بست اما چون محصول آن به بازار آمد نتوانست با قند روسیه رقابت کند و به تعطیلی کارخانه منجر شد.
از این کارخانه سه دوره بهره‌برداری به عمل آمد و در سال ۱۳۱۷ قمری به علت ورشکسته شدن کمپانی تعطیل شد در سال ۱۳۰۸ شمسی کسری ماشین آلات از کمپانی آلمانی «وولف» خریداری و نصب شد و اولین بهره برداری مجدد آن بعد از ۳۶ سال تعطیلی در سال ۱۳۱۰ شمسی صورت گرفت. دولت همه سهام آن را خریداری و اداره کارخانه را به دست گرفت این کارخانه به علت فرسودگی ماشین آلات در ۱۳۴۳ متوقف شد و بعد از انقلاب به تصرف بنیاد در آمد.
اواخر دهه ۷۰ وقتی کمیته فنی وقت سازمان میراث فرهنگی پیگیری‌ها و مطالعات خود را برای ثبت ملی این اثر انجام می‌دهد، در ۲۱ اسفند ۷۹ اعلام می‌کند که «همه مجموعه کارخانه قند قابل نگهداری مرمت و معرفی است» در آن زمان میراث فرهنگی استان تهران پیشنهاد خود را برای آزادسازی کمتر از نیمی از ملک در سمت شمال مجموعه اعلام کرده بود در نهایت برای نجات بخشی همه اثر صنعتی فرهنگی و تاریخی کارخانه قند آن از طریق وزیر ارشاد به وزارت صنایع معرفی و درخواست شد این مجموعه را به عنوان یکی از اولین مستحدثات فنی تولیدی جدید کشور معرفی کنند و زیر نظر اداره میراث فرهنگی استان تهران مرمت ساماندهی و به صورت موزه صنعت تولید و معرفی شود به همین دلیل در آن زمان درخواست ثبت ملی این اثر اعلام شد، در نهایت این بنا به شماره ۴۶۳۵ در یازدهم دی ماه ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ثبت شد و ابلاغیه ثبت آن در ۱۳ اسفند ۱۳۸۰ توسط رئیس وقت سازمانِ وقت میراث‌فرهنگی به علی‌اکبر رحمانی – استاندار وقت تهران – فرستاده شد.
اما با خریدِ این کارخانه توسط یک شرکت ساختمانی، مالک بنا اوایل سال ۹۵ با طرح شکایت به دیوان عدالت اداری، درخواست خروج از ثبت این بنا را مطرح کرد، تا در آن زمان بود که دعوی حقوقی میراث‌فرهنگی استان تهران و مالک به دادگاه کشیده شد و سرانجام بعد از گذشت سه سال حکم خروج از ثبت این بنا توسط دیوان عدالت اداری اعلام شد.
