سال‌های سال است که از ماکت کره‌ زمین به‌عنوان نماد قابل ‌لمس سیاره‌مان استفاده می‌کنیم. کره‌های جغرافیایی بخش مکمل کلاس‌های جغرافیا و گاهی هم وسیله‌ای کاربردی یا تزیینی در اتاق مطالعه یا اتاق‌خواب بچه‌ها هستند. اما شاید کمتر کسی به این موضوع فکر کرده باشد که اولین بار چه کسی ماکت سیاره‌ی زمین را ساخت و قدیمی‌ترین کره زمین در چه زمانی ساخته شده است.

خواه ماکت کره زمین برچسب علمی داشته باشد یا شیئی دکوری یا تاریخی تلقی شود، به‌هر حال از زمانی که ساخته شده، همواره نشان‌دهنده‌ پیشرفت تمدن بشری بوده است.

سال‌ها پیش یونانی‌های قدیم سیاره‌ی زمین را گوی‌مانند و براساس محاسبه‌های ریاضی‌کشیدند؛ تا این‌که در قرن سیزدهم شکل اولیه‌‌ نقشه‌ کروی در جهان اسلام طراحی شد.

اما هیچ‌کدام از این طرح‌ها دوام نداشت و تنها در حد تصویرهای دو بعدی و توصیف‌های متنی باقی ماندند.

این روزها نمونه‌های اولیه‌ کره زمین در کتاب‌های تاریخ و موزه‌ها پیدا می‌شوند که اتفاقا عجیب و غریب، اما جذاب به‌ نظر می‌رسند؛ به‌ویژه قدیمی‌ترین نمونه از ماکت کره زمین که همچنان باقی‌مانده، خیلی دیدنی به‌نظر می‌رسد. اسم قدیمی‌ترین ماکت کره‌ی زمین اِرداپفِل (Erdapfel) است و در محاوره به آن لقب «سیب‌زمینی» هم می‌دهند. اما ماجرای آن چیست و آیا قابل استناد هست یا نه؟

خب قدیمی‌ترین کره‌‌ جغرافیایی دنیا کار دست‌ِ جذابی‌ست، اما درست مثل زیبارویی بدون هوش و ذکاوت می‌ماند؛ چراکه نقشه‌های ارائه‌شده در آن ضعیف هستند.

تاریخ تولد ارداپفل به سال ۱۴۹۲ برمی‌گردد. سازنده‌ی آن مارتین بیهایم آلمانی بود که جغرافی‌دان، دریانورد، بازرگان و فیلسوف به‌حساب می‌آمد، او به‌عنوان کاوش‌گر به پادشاه پرتغال، ژوا دوم  (João II) هم خدمت می‌کرد. هنگامی‌که بیهایم سفر دریایی خودش را که به دور دنیای شناخته‌شده در آن زمان رفته بود، به پایان رساند، از پرتغال و ساحل غربی آفریقا بازدید کرد و سپس به شهر خودش نورنبرگ (Nuremberg) در آلمان بازگشت.

همچنان‌که دپارتمان جغرافیای دانشگاه کالیفرنیا، سانتا باربارا (UCSB) توضیح می‌دهد، بیهایم بین سال‌های ۱۴۹۱ و ۱۴۹۳ با همکاری گئورک آلبرشت گلاکندن (Georg Albrecht Glochendon) ایده‌ی خود را برای ساخت ماکت زمین اجرا کرد، چیزی که بعدها نامش را ارداپفل گذاشت.

در گزارش‌های موجود نوشته شده که در سال ۱۴۷۶ پاپ سیکتوس چهارم (Ppe Sixtus IV) که یکی از پاپ‌های کلیسای کاتولیک رم بود، ایده‌ی کره‌ی زمین را پیش‌بینی کرده بود و بیهایم با این پروژه، پیش‌بینی پاپ را تایید کرد.

ارداپفل از دو نیمه‌ی ظریف ساخته شده که قابی چوبی دور آن‌ها را گرفته است. نیمه‌های کروی از نوارهای کتانی ساخته شده‌‌اند که به‌دور توپی سفالی پیچیده و کشیده شده‌‌اند.

اگرچه بیهایم پدر این محصول قابل‌ توجه تلقی می‌شود، صنعتگران و افراد زیادی در پشت پرده در ساختن آن نقش داشته‌‌اند. این ماکت با صدها مورد جزئی مینیاتوری زیبا پوشیده شده، مثل پرچم‌های نشان‌گر،‌ قدیس‌ها‌، خط‌کش‌ها‌، حیوانات جورواجور، قایق و موجودات خیالی.

به‌نظر می‌رسد کره‌ی جغرافیای بیهایم آشکارا از طرح بطلمیوس از آفریقا تاثیر گرفته باشد و نیز سفرهای دریایی مارکو پولو و کشفیات اواخر قرون وسطا بر آن اثر گذاشته باشد.

با این وجود، باید گفت که کره‌ زمین بیهایم خطاهای جغرافیایی بسیاری هم دارد. برای مثال، محل آفریقای غربی، محل مجمع‌الجزایر کیپ ورد و جزیره‌های زیادی که وجود نداشتند، در این طرح دیده می‌شوند؛ به‌نظر می‌رسد منظور از گنجاندن این موارد، دنبال کردن هدف‌های ایدئولوژیک دنیای مسیحیت قرون وسطا بوده است.

از گزارش دپارتمان جغرافیای دانشگاه کالیفرنیا، سانتا باربارا، می‌شود فهمید که محل قرار گرفتن چندین نقطه‌ی این ماکت تا ۱۶ درجه خطا دارد؛ درحالی‌که میزان خطا در نقشه‌های جدید به کمتر از ۱ درجه رسیده. بدیهی است که نداشتن داده‌های دقیق طول جغرافیایی باعث این میزان خطا شده است.

ارداپفل نه‌تنها یک یادگار کمیاب قدیمی‌ست، بلکه درست اندکی پیش از زمانی ساخته شده که کریستوف کلمب آمریکا را کشف کرد. بنابراین آمریکا روی این نقشه دیده نمی‌شود.

اما این همه سال، کره زمین بیهایم کجا قرار داشت؟ بیهایم این ماکت را به شورای شهر نورنبرگ داده بود که آن‌را تا قرن شانزدهم نگه داشتند و بعد به خانواده‌ی بیهایم دادند. این خانواده نسبت به ماکت جغرافیا بسیار بی‌تفاوت بودند و آن‌را در انباری نگهداری می‌کردند و در نهایت در قرن نوزدهم بود که دوباره این کره کشف شد.

تا همین اواخر ماکت قدیمی کره‌ی زمین در موزه ملی آلمان در نورنبرگ نگهداری می‌شد، در قلب بخش آلمان در دوره‌ی رنسانس، در همان طبقه‌ای که گالری آلبرشت دورِر (Albercht Dürer)، حکاک و ریاضی‌دان دوره‌ی رنسانس قرار گرفته است.

هم‌اکنون این کره را به‌عنوان بخشی از پروژه‌ی کره زمین دیجیتال بیهایم به وین منتقل کرده‌اند، جایی که کارشناسان با بالا بردن وضوح آن درباره‌اش مطالعه می‌کنند.

ارداپفل با وجود خطاها و طرح‌هایی که آشکارا اشتباه هستند، اثر علمی بسیار برجسته‌ای‌ست که تصویری جامع از تفسیر غرب نسبت به دنیا در سال ۱۴۹۲ میلادی ارائه می‌کند. آیا به نظر شما هم چنین آثاری ارزشمند هستند یا به دلیل اینکه از صحت علمی بالایی برخوردار نیستند، باید ردشان کرد؟

منبع: thevintagenews.com