زنان نیمی از جامعه را تشکیل می‌دهند و در پیشبرد و رسیدن به اهداف نقش موثری را ایفا می‌کنند.
به گزارش رتبه آنلاین، شاید برای همین است که نقش زنان در جامعه و فعالیت‌های اقتصادی به موضوعی غیرقابل انکار مبدل شده است. اما همه نگاه‌ها به این موضوع یک‌شکل نیست، چراکه بیکاری جوانان را در حضور زنان ریشه‌یابی می‌کنند و نظر بر آن دارند که حضور مستمر زنان در جامعه موجب بیکاری مردان شده است. اما معصومه ابتکار، معاون امور زنان و خانواده رئیس‌جمهوری هفته گذشته به صراحت گفت: «اشتغال زنان باعث بیکاری مردان نمی‌شود، زیرا شرع و قانون هم استقلال مالی را برای خانم‌ها به رسمیت شناخته است.» در این پرونده به بررسی این موضوع پرداختیم که آیا ورود زنان به بازار کار موجب بیکای مردان می‌شود؟!
اگرچه در گذشته با وجود محدودیت‌هایی که برای زنان وجود داشت و موجب شده بود بیشترین گرایش شغلی به سمت‌وسوی سازمان‌های آموزشی باشد، اما با وجود شرایط حاکم بر جامعه شاهد حضور همه‌جانبه زنان در مشاغل مختلف حتی با حقوقی کمتر از مردان هستیم. البته این نگاه جنسیتی به همین جا ختم نمی‌شود و معمولا زنان برای اشتغال با عدیده‌ای از مشکلات دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند، چراکه مسائلی چون وضع تأهل، تعداد فرزندان و غیره زمان حضور آنها در جامعه دخیل است. بسیاری از کارشناسان امر وجود تبعیض در بازار کار را موجب کاهش کارآیی نیروی فعال و ایجاد محدودیت اشتغال زنان و نهایتا کاهش رشد اقتصادی می‌دانند، درحالی‌که بسیاری حضور زنان را موجب بیکاری نان‌آوران خانه یا همان مردان می‌دانند.اشتغال زنان علت بیکاری مردان البته در امور تخصصی باید فارغ از جنسیت، شایسته‌سالاری را در نظر داشت، اما برخی از کارشناسان بر این باورند که در حوزه‌های غیرتخصصی مردان باید در اولویت قرار بگیرند و اگر چنین رویه‌ای را پیشرو نداشته باشیم، زنان در فرصت‌های شغلی محدود گنجانده می‌شوند و این امر موجب می‌شود بر تعداد مردان بیکار افزوده می‌شود که پیامدهای متعددی را به دنبال دارد. به‌عنوان مثال؛ عدم گرایش به ازدواج، بالا رفتن آسیب‌های اجتماعی و فقر را می‌توان در نظر داشت.
اما اگر بخواهیم از دیگر معایب ورود زنان به بازار کاری که موجب بیکاری مردان می‌شود را برشمریم، قانع بودن به دستمزد‌های پایین است. این در حالی است که مردان با توجه به شرایط موجود اقتصادی و اجتماعی نمی‌توانند پذیرای دستمزد‌های پایین باشند. البته می‌توان هجوم زنان به بازار کار را به علت افزایش تقاضا و کاهش ارزش کار دانست که منفعت کارفرمایان و آسیب‌پذیری بیشتر کارگران را به دنبال دارد، زیرا در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که مردان باید تأمین معاش خانواده‌شان را در دست بگیرند. اما با روی آوردن زنان به چنین سمت و سویی برای اشتغال پیامدهای ناشی از بیکاری مردان بیش از کشورهایی است که زنان هم در تأمین هزینه‌های زندگی سهیم‌اند، شاید برای همین است که برخی از کارشناسان امر بر این باور تکیه زده‌اند که توسعه اشتغال زنان به آسیب‌پذیری بیشتر مردان سرپرست خانوار منجر می‌شود.ورود زنان نشان توسعه‌یافتگی همچنین نباید از یاد برد که یکی از مهمترین معیارها توسعه‌یافتگی یک کشور، میزان مشارکت زنان در عرصه‌های اقتصادی است، چراکه از این طریق بر اهمیت و اعتبار کشور افزوده می‌شود. شاید برای همین است که برای تسریع بخشیدن به این مهم که یکی از مقوله‌های عدالت اجتماعی به شمار می‌رود، در جامعه کنونی از ورود زنان به عرصه‌های اقتصادی ممانعت نمی‌شود، به همین جهت زنان را می‌توان به‌عنوان عاملی موثر در توسعه اقتصادی دانست. با این وجود آیا زنان همچنان به‌عنوان عاملی که بر تعداد مردان بیکار می‌افزاید، شناخته می‌شوند یا آن‌که دو مقوله جدا از هم هستند. برای ملموس‌تر شدن این موضوع با کارشناسان امر گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید..
٢- پیشینه
زنان از دیرباز تاکنون در عرصه‌های اقتصادی فعالیت داشته‌اند، اما نه به شکل کنونی، بلکه با کار در خانه و فروش محصولات تولیدی دستی در بازار کار داشتند. اما آن‌گونه که به‌نظر می‌رسد نخستین حضور رسمی زنان در بازار کار مربوط به دوران قاجار می‌شود. البته از سال ١٣١٩ با افزایش تعداد زنان تحصیلکرده بر تعداد زنان شاغل نیز افزوده شد. اما با وجود توجه و تاکید ظاهری رژیم پهلوی بر حضور گسترده زنان در جامعه، رضا خان و فرزندش هیچ‌گاه نظر خوشی درباره زنان نداشتند. اما آنچه آمار و ارقام نشان می‌دهد در سال‌های ١٣٣٥، ١٣٤٥ و ١٣٥٥ به ترتیب ٧/٩، ٢٦/١٣ و ٧٧/١٣درصد از کل شاغلان را زنان تشکیل داده‌اند. البته آنچه به نظر می‌رسد عدم رشد این آمار و ارقام در سال‌های پس از انقلاب است. اما باید در نظر داشت که بازار کار برای زنان پس از انقلاب با فراز و فرود‌های بسیاری همراه بوده است.
البته این عدم‌افزایش به معنای عدم تغییر در ساختار شاغلان زن ایرانی نیست. در پیش از انقلاب اکثر زنان شاغل دارای تحصیلات عالیه و دانشگاهی نبودند، اما بعد از انقلاب این گروه جای خود را به زنان تحصیلکرده و خبره سپردند. افزایش حضور زنان در دوره‌های آموزشی سبب شد سهم زنان تحصیلکرده در کل جمعیت زنان شاغل نیز تغییر کند و از ٧/٤درصد پیش از انقلاب به ٥/١١درصد در سال ٦٥ برسد، درحالی‌که سهم مردان تحصیلکرده در کل مردان شاغل از ٧/٢درصد قبل از انقلاب به ٨/٣درصد پس از انقلاب رسید.
از اواخر دهه ٦٠ ورود زنان به بازار کار رونق بیشتری پیداکرد، چراکه آن زمان بود که زنان از چهره سنتی خود پرده برداشتند و بیشتر از گذشته به بازار کار ورود پیدا کردند. همین امر موجب شد نقش زنان در جامعه به صورت چشمگیرتری نمایان شود. یکی از دلایل این امر رشد و پیشرفت صنعت و گسترش شهرنشینی در ایران بود، چرا که در آن زمان دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی دولتی و غیرانتفاعی در کشور رشد چشمگیری داشتند که با هدف تربیت نیروی متخصص جهت جذب در نیروی کار راه‌اندازی شده بودند. البته در کنار آن با اجباری شدن آموزش برای همه کودکان بالای هفت‌سال و تقویت مدارس در مقاطع مختلف، از نظر محتوایی و گستره اجتماعی رونق آموزش عالی را برای زنان در پی داشت. «آمار‌های مربوط به نرخ ثبت‌نام در مقاطع مختلف تحصیلی (به استثنای ثبت‌نام دوره ابتدایی) نشان می‌دهد از سال‌های ١٣٧٠ به بعد، حرکت رو به رشدی جهت کسب مدارج بالای تحصیلی در زنان جامعه آغاز شده و کاهش فاصله قابلیت‌های علمی زنان و مردان نشانگر شرایط فرهنگی مناسب برای رفع تبعیض علیه دختران و زنان است.
٣- نگاه موافق – فرصت‌های شغلی محدود است
حسینعلی حاجی دلیگانی، نماینده مجلس| حضور زنان دربازار کار یکی از مسائلی بوده که حواشی بسیاری را به همراه داشته، چراکه برخی بر این باورند زنان نه‌تنها وظیفه خود را فراموش کرده‌اند، بلکه دیگر جایی برای مردان در بسیاری از مشاغل نمانده. حسینعلی حاجی دلیگانی، نماینده مجلس در این‌باره معتقد است: «موضوع اشتغال، موضوعی محدود است و نیاز به فرصت دارد. حال آن‌که زنان نیز به این مشاغل محدود مراجعه کنند، فرصت‌ها از بین می‌روند.»
این نماینده مجلس با اشاره به این‌که خانه‌داری نیز باید جزو مشاغل به شمار آید، در این زمینه توضیح داد: «ورود زنان به بازار کار به‌خصوص در کلان‌شهر‌ها موجب شده بسیاری وظیفه اصلی خود را فراموش کنند، به همین جهت ما با معضل پیری جمعیت روبه‌رو هستیم و اگر این رویه ادامه پیدا کند، امری خوشایند نیست.»
دلیگانی با اشاره به این‌که جامعه کنونی نیازمند آن است که خانه‌داری جزو مشاغل محسوب شود، در این زمینه توضیح داد: «تربیت فرزندان، همسرداری و خانه‌داری را باید به‌عنوان شغل پذیرفت و حتی برای بانوان خانه‌دار بیمه و مزایای دیگری را که سایر شغل‌ها دارند، اختصاص داد.»
این نماینده مجلس ضمن ابراز تاسف پیرامون ورود زنان به مشاغلی که در شأن منزلت‌شان نیست، گفت: «درحال حاضر شغل‌هایی مناسب شأن و منزلت زنان نیستند، اما بسیاری از زنان در این مشاغل مشغول به کار هستند. این موضوع به مثابه سمی برای جامعه است، زیرا هدف بسیاری از کارفرمایان نه‌تنها پایین آوردن شأن و منزلت زنان است، بلکه بدون بیمه‌کردن و با حقوق‌های کم نگاهی چون بهره‌کشی دارند.»
این نماینده مجلس راه حق این موضوع را ارزیابی می‌کند: «شوهرداری و فرزندداری و تربیت نسل در مجموع یک شغل باشرافت است که باید در قانون‌گذاری‌ها جای خود را باز کند، حتی باید به گونه‌ای باشد که به زنان خانه‌دار بیمه پرداخت شود. همچنین زنان نباید به شغل‌هایی که شأنیت آنها را زیر سوال می‌برد، ورود پیدا کنند. البته لازم به ذکر است لازمه برخی از شغل‌های آموزشی حضور بانوان است که این موضوع را نباید از یاد برد. در نتیجه زنان باید در جایگاه خود ایفای نقش کنند.»
٤- نگاه کارشناس – اشتغال زنان در جامعه منافاتی با اشتغال مردان ندارد
حسن لطفی، عضو کمیسیون اجتماعی|
چند سالی است حضور زنان در بازار کار را دلیلی بر بیکاری مردان می‌دانند، البته نظرات متفاوتی پیرامون این موضوع وجود دارد و عده‌ای بر این باورند که این دو، مولفه‌های متفاوتی از یکدیگرند. اما حسن لطفی، نماینده مجلس و عضو کمیسیون اجتماعی در این زمینه بر این باور است: «در جامعه ما زنان از دیرباز در عرصه‌های مختلف به مشغول به کار بودند، اما شغل‌های‌شان به‌عنوان اشتغال رسمی نبود و اشتغال غیررسمی می‌شد.»
این نماینده مجلس با اشاره به این‌که شغل‌های خانگی زنان را مشغول و از افسردگی به دور کرده بود، در این زمینه توضیح داد: «در گذشته بانوان کار در خانه داشتند و پیشه‌هایی چون خیاطی، قلاب‌بافی، بافندگی و از این دست موارد را برای خود انتخاب می‌کردند.»
لطفی در این زمینه ادامه داد: «با گذشت زمان مشاغل خانگی کمرنگ و سپس از بین رفت که این امر باعث افسردگی زنان در خانه می‌شد، برای همین است که اکنون نیاز به شغل‌های جدیدی برای زنان داریم که نه‌تنها باعث جلوگیری از افسردگی در بین زنان می‌شود، بلکه می‌تواند به‌عنوان کمک خرج خانواده نیز موثر واقع شود.»
این عضو کمیسیون اجتماعی حضور زنان در عرصه‌های اقتصادی را باعث رشد و شکوفایی جامعه دانست و در این زمینه توضیح داد: «این امر می‌تواند موجب رشد و شکوفایی در اقتصاد شود، به همین جهت دولت باید بستری در این راستا فراهم کند تا بانوان بتوانند در عرصه اقتصادی فعالیت کنند.»
لطفی در خاتمه با اشاره به این‌که زنان نه‌تنها جای مردان را در بازار کار نگرفته‌اند، بلکه می‌توانند در شغل‌های منفک‌شده‌ای ایفای نقش کنند، توضیح داد: «زنان نیمی از جامعه را تشکیل می‌دهند، به همین جهت نمی‌توان اذعان داشت که حضور زنان در بازار کار موجب بیکاری مردان شده است، چرا که این جامعه آماری نیز به شغل نیاز دارد. اما بهتر است برای بانوان در حوزه‌های اجتماعی بسترسازی لازم صورت بگیرد و مشاغل سخت و زیان‌آور به دست مردان سپرده شود، چرا که بانوان در خانه نیز مسئولیت‌هایی را برعهده دارند که با وجود شرایط سخت نمی‌توانند در خانه و خانواده به درستی ایفای نقش کنند، از این طریق می‌توان تعادل و توازن را در جامعه کنونی به دست آورد.»
٥- نگاه مخالف – توانمندی زنان غیرقابل انکار است
حسن حسینی‌شاهرودی، دبیر کمیسیون اقتصادی | اگرچه بسیاری بر این باورند که حضور زنان در بازار کار موجب بی‌رغبتی مردان شده، به گونه‌ای که انگار زنان جا پای مردان گذاشته و دیگر برای مردان در بازار کار جایی نمانده، اما حسن حسینی‌شاهرودی، دبیر کمیسیون اقتصادی معتقد است: «بحث اشتغال برای زنان و مردان یکسان است. شاید بانوان مسئولیت‌های دیگری چون تربیت فرزندان را برعهده داشته باشند، اما اکنون شرایط به شکلی است که زنان نیز باید به عرصه اشتغال ورود پیدا کنند.»
این نماینده مجلس انگیزه مضاعف زنان نسبت مردان را یکی از دلایل انتخاب آنها می‌داند و در این زمینه توضیح می‌دهد: «همچنین باید در نظر داشت زنان در بسیاری از مسائل استعداد بیشتری نسبت به مردان دارند. البته نباید از یاد برد زنان باید شغل‌هایی را انتخاب کنند که در شأنیت آنها باشد. با نگاهی به جامعه درمی‌یابیم که زنان در مسائل مختلفی از مردان پیشی گرفتند، استعدادهایی در خانم‌ها نهفته است و انگیزه‌هایی دارند که در آقایان دیده نمی‌شود.»
در هر جامعه‌ای مبنای انتخاب افراد در عرصه‌های مختلف شایسته‌سالاری است تا بتوان در آن جامعه در عرصه‌های مختلف به خوبی ایفای نقش کرد. حسینی‌شاهرودی در ادامه گفت: «مردان باید با توجه به توانمندی‌های‌شان شغل خود را انتخاب کنند، نه آن‌که با حضور زنی بگویند در حق ما اجحاف شده است، بنابراین می‌توان از این مقوله نتیجه گرفت زنانی که جای آقایان مشغول به کار شده‌اند از توانمندی و کار آمدی بیشتری برخوردار بوده‌اند.»
این عضو کمیسیون اقتصادی با اشاره به این‌که پذیرفتگان دانشگاهی زن درصد بالاتری نسبت به مردان دارند، یادآور شد: «با نگاهی به پذیرفتگان دانشگاهی متوجه می‌شویم تعداد زیادی از پذیرفتگان متعلق به بانوان است، طبیعتا بانوان در این حوزه توانمندی و انگیزه بیشتری نسبت به مردان داشتند که توانستند سهم بیشتری را به خود اختصاص دهند. رویه به دست آوردن مشاغل مختلف نیز به همین منوال است، کسانی که توانمندی بیشتری دارند به بازار کار ورود پیدا می‌کنند. این امر نیز موجب رقابت بین زنان و مردان می‌شود و بنا به شایستگی انتخاب می‌شوند.»
این نماینده مجلس با اشاره به نقش مادی و همسری زنان یادآور شد: «من قایل به این هستم که زنان با وجود وظایف دیگری چون مادری و همسرداری باید در عرصه‌های دیگری نیز حضور پیدا کنند، زیرا توانمندی خاصی در مدیریت بین بانوان وجود دارد که نباید تمام وقت خود را صرف خانه و خانه‌داری کنند و باید در عرصه‌های اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی حضور پیدا کرده و ایفای نقش کنند.»
حسینی‌شاهرودی در خاتمه اضافه کرد: «هیچ فرقی میان زنان و مردان وجود ندارد، با نگاهی به گذشته حضور پررنگ زنان را در انقلاب، جبهه، جنگ و…. شاهدیم، همچنین حضور زنان در عرصه‌های اجتماعی و ان‌جی‌او‌ها امری غیر قابل انکار است که به مراتب از آقایان پررنگ‌تر است که نباید این حق را از زنان سلب کنیم.»
٦- تجربه دیگران – اشتغال و خوداشتغالی زنان در دیگر کشور‌ها
دسترسی به فرصت‌های شغلی برابر از موضوعاتی است که همواره مورد مناقشه قرار گرفته است، چرا که معمولا زنان در عرصه‌های اقتصادی به جایگاهی برابر با مردان دست پیدا نکرده‌اند، شاید برای همین است که به خوداشتغالی روی آورده‌اند. البته این توصیف برای تمامی کشور‌ها نیست، زیرا کشور‌های پیشرو نیز در این زمینه وجود دارد که به آنها اشاره خواهیم کرد.
سوئد
سوئد را می‌توان به‌عنوان کشوری دانست که در زمره کمترین شکاف‌های جنسیتی قرار دارد، چرا که با نگاهی به مجلس سوئد متوجه می‌شویم نزدیک به نیمی از آن ر ا زنان تشکیل داده‌اند.
فنلاند
فنلاند نیز در زمره کشورهایی قرار دارد که توانسته بیشترین سهم را در آموزش عالی و نیروی مشارکت در کار به زنان اختصاص دهد؛ ٨٣درصد از زنان حتی مادران به صورت تمام وقت کار می‌کنند و به دلیل اتخاذ تصمیمات ریشه‌ای در این زمینه، به‌عنوان مثال وجود مهدکودک‌های دولتی و تغذیه رایگان در مدارس امکان کار کردن زنان در خارج از منزل بسیار بالا رفته است.
نروژ
از دیگر کشورهایی است که کمتر شکاف جنسی را در آن شاهدیم و زنان توانسته‌اند سهم بسزایی را به خود اختصاص دهند. البته باید در نظر داشت قوانینی در این زمینه وضع شده که زنان را در مشارکت‌ها سهیم می‌کند. به‌عنوان مثال قوانین نروژ به صورتی است که باید حداقل ٤٠درصد اعضای هیأت‌مدیره شرکت‌ها زنان باشند.
مجارستان
جالب است بدانیم زنان مجارستان ٤٣درصد از افرادی هستند که تحصیلات تکمیلی مدیریتی را در این کشور با موفقیت به پایان می‌رسانند و جالب‌تر این‌که ٤٠,٤درصد از پست‌های مدیریتی در این کشور به سهم زنان اختصاص داده شده است.
زنان کانادایی پیشرو در خوداشتغالی
جالب است بدانیم کانادا ازجمله کشورهایی است که زنان در اقتصاد آن نقش موثری از خود نشان دادند و از دیرباز تاکنون به‌عنوان پیشرو‌ترین زنان در عرصه اقتصاد ایفای نقش کردند. البته نباید از یاد برد که زنان در دهه‌های اخیر از اعتماد‌به‌نفس مضاعفی برخوردار شدند. گویی با کسب‌وکار‌های هر چند کوچک کشور را در تملک یا مدیریت خود درآورند. البته باید در نظر داشت دولت این کشور با هدف تشویق فرهنگ کارآفرینی جایزه نوآوری زنان کانادا را برای زنان کارآفرین در نظر گرفته و مراکز تحقیقاتی را برای شناسایی نیازهای این زنان و تامین این نیازها تاسیس می‌کند. یکی از اهداف فعالیت اقتصادی زنان، صادرات و خدمات کالاست، به همین جهت دولت کانادا برای تحقق این هدف همواره در تلاش بوده است. البته باید در نظر داشت زنان کارآفرین تعهدی بسیار عمیق به جامعه محلی خود دارند به‌ویژه در زمینه استخدام نیرو، آنها خود را در مرکز شرکت و کسب‌وکار می‌دانند و گروه‌های کاری را در حاشیه می‌بینند. زنان یاد شده به زندگی خصوصی و خانوادگی خود توجهی قابل ملاحظه دارند، به همین دلیل حمایت از آنها هنگامی که دارای فرزند می‌شوند، بسیار ضروری است. زنان کارآفرین در کانادا نسبت به مردان دیدگاه بلندمدت‌تری دارند، در نتیجه سوددهی کسب و کار آنها در سال‌های اولیه پایین، اما در سال‌های بعد بسیار چشمگیر است.
