این بررســی، تلاش برای تبیین مفهوم تاب آوری اقتصادی، در مقابل آسیب پذیری اقتصاد است چرا که كشــورها در معرض مخاطراتی برونزا هستند كه به عنوان موانعی بر ســر راه توسعه اقتصادی آنها قرار دارد. از این رو توجه به رویکرد جدید اقتصادی با عنوان تــاب آوری اقتصادی ضروری اســت.
علاءالدین ازوجی-دانش آموخته اقتصاد| در یك وضعیت ایده آل، مخاطره با عكس العملهای متناسب و خودكار پاسخ داده می‌شوند. اما در جهان واقعی كه وابستگی های درونی و بیرونی روز به روز بیشتر می شود، بسیاری از كشورها آمادگی الزم برای روبرو شدن با مخاطرات را ندارند و با عنایت به وابستگی روزافزون كشورها به همدیگر، عدم توفیق یك كشور یا منطقه در مواجه با مخاطره، نه تنها آسیبهایی بر آن كشور وارد می‌كند بلكه موجب می‌شود كه اثرات آن مخاطره به سایر كشورها و یا مناطق نیز انتقال یابد. بنابراین همچنان‌كه مخاطره های جهانی همزمان در كشورها رخ می‌دهند، آنها می‌توانند با همان چارچوب از طریق كشورهای هم مرز جغرافیایی و غیره آن، به سایر كشورها به تناسب انتقال یابند. بر پایه همین مشاهدات و شواهد، مفهوم آسیب پذیری و به دنبال آن مفهوم تاب‌آوری شكل گرفته است.
مفهوم و مؤلفه های تاب آوری و آسیب پذیری اقتصاد به طوركلی تاب آوری كشورها نسبت به مخاطرات به توانایی ایسـتادگی، مطابقت پذیری و احیا بعد از مخاطره دلالت دارد. برخی از كشــورها به دلیل دارا بودن شرایط و موقعیت خاص، دائم در معرض مخاطرات قرار دارند. بسیاری از این كشورها برای مقابله با این مخاطرات، به افزایش تاب آوری اقتصاد خود روی آوردند و توانســتند در مقابل مخاطرات بیرونی ایستادگی كنند.
براین اساس می‌توان گفت هر اقتصــادی در مواجهه با مخاطــرات، با پدیده آســیب پذیری و تاب آوری روبرو است که میزان و شــدت آنها می‌تواند درجه استحكام آن اقتصاد را بازگو کند.
چرایی استمرار مشکلات اقتصاد ایران
بررسی تاریخی اقتصاد ایران حاكی از آن اســت كه با وجود برخورداری این اقتصاد از امكانات و ظرفیتهــای مختلف نظیر موقعیت جغرافیایی، منابع انرژی، ذخایر معدنی و منابع انسانی نتوانسته بر مشكالت خود چیره شود و روند توسعه خود را تسریع بخشد و همواره دچار آسیبهایی از ناحیه درون و بیرون خود بوده است كه روند توسع های را كندتر كرده است.
سوال این است كه چرا برخلاف بســیاری از اقتصادها، این مسائل در اقتصاد ایران برای مدت طولانی ماندگار شــده اند؟ چرا سیستم اقتصادی و نهادهای حاكم برآن نتوانســته انداین مشــكلات را مرتفع کنند؟ و حتی گاهی اوقات مطالعات مرتبط با آسیب شناســی، به شناســایی گلوگاهها و نقاط آســیب پذیر كشــور پرداختند
. نگاهی به روند توسعه، این موضوع را آشكار میکند كه ایــران نیز به دلایل متعدد بــه ویژه طی دهه اخیر با مخاطره های جدی روبرو شــده و چه بسا آسیب های ناشی از آن باعث ماندگاری(ساختاری شدن)مسائل و مشكلات بالا شده است. بروز مخاطرات در اقتصادی كه تاب آوری الزم را نداشته باشد، نااطمینانی را ایجاد یا از لحاظ دوره زمانی عمیق تر میکند و همین امر اقتصاد را از شــرایط عــادی خارج میکند و كاركردهــای آن را مختل یا منحرف می‌كند.
نكته اساســی اینجا اســت كه در فرآیند تدوین برنامه های توسعه ای كشور، رفع مسایل و مشكالت یاد شده همواره در اولویت نظام برنامه ریزی و سیاستگذاری قرار می‌گیرد در حالی كــه در عمل توجه کمتری بــه این مخاطرات و با این فرض كه اقتصاد در شــرایط طبیعی بوده و یا توانایی پاسخ مناسب به مخاطرات بیرونی را دارد، صورت می‌گیرد.
این واقعیات، لزوم توجه به رویکرد جدید اقتصادی با عنوان تــاب آوری اقتصادی را ضروری ســاخته اســت. با توجه بــه جدید بودن ایــن مفهوم، این احتمــال وجود دارد كه برداشــتهای مختلفی از آن اســتنباط شــود كه به طور طبیعی در اتخاذ راهبردها و راهكارها تأثیر بگذارد. لذا این بررســی، تلاشی است برای تبیین مفهوم تاب آوری اقتصادی و در مقابل آسیب پذیری اقتصاد است. به طوریكه با بكارگیری مفهــوم تاب آوری، نوع نگاه در تدوین برنامه ریزی‌هـای کلان اقتصادی دقیق تر شــده و چگونگی آمادگی كشور برای مقابله با مخاطره های درونی و بیرونی قابل بیان باشد.
مخاطرات و تأثیر آنها به طوركلی مخاطره بــه تغییرات بیرونی كه منجر به عدم تعادل در سیستم می‌شود، اطلاق می‌شود.
یعنی اینكه هرگاه یك سیســتم اقتصادی از مسیر باثبات و تعادلی خود خارج شد، نشان از آن دارد كه برخی از مخاطرات آن را تهدید کرده است.
انواع مخاطرات در سیاست‌های تاب آوری
با عنایت بــه اینكه تاب آوری در ارتباط بــا اثرات مخاطرات تعریف می‌شود و مخاطرات مختلف دارای اثرات متفاوتی هســتند، بنابراین تفاوت كیفی بین انواع مخاطرات در سیاست‌های تاب آوری دارای اهمیت خواهد بود.
لذا برای تبیین و ارزیابی میزان تاب‌آوری نسبت به مخاطرات نیازمند بررسی انواع مخاطرات هســتیم.
رابرت كاپلن و آنته میكس (2012 ) سه نوع مخاطره را مورد بحث قرار می‌دهند : مخاطرهای كه می‌توان از وقوع آن جلوگیری کرد. همانند شكســت در فرآیندها و یا خطاهای انسانی مخاطره استراتژیك كه پس از سبك و سنگین كردن آنها با پاداش بالقوه، تقبل می‌شوند. مخاطــره خارجی كه خارج از ظرفیت و توانایی برای اثرگذاری یا كنترل هستند. آنها بیــان میكنند دو نوع اول مخاطره را می‌توان بــا تمركز بر شــیوه مدیریت ســنتی مخاطرات، تنظیم قوانین و مقررات دنبال کرد. اما در خصوص مخاطره نوع ســوم بحث تاب آوری مطرح می‌شود.
رویكرد تاب آوری در واقع، نقاط ضعف سیســتم ها را كه رویكرد ســنتی نمی‌تواند آنها را تشخیص و ارزیابی كند، آشكار می‌سازد. به عبارتی، دو نوع اول مخاطرهای هستند كه بر سیستم در شرایط نرمال وارد می‌شود و انتظار براین است كه اثرات چنین مخاطراتی در خود سیستم از بین برود و در برآیند تغییر و تحولات سیســتمی، این مخاطرات هضم شوند. اما نوع سوم مخاطره منجر تزلزل و به از بین رفتن كاركرد سیستم می‌شود و لذا در این خصوص باید از قبــل اقدامات الزم را انجام داد و در صورت عدم پیش بینی آن از قبل، باید نســبت به رفع آن گامهای اساســی و احتیاطی برداشــت تا سیستم قدرت برگشت به روند طبیعی خود را باز یابد.
آستانه تحمل و مشارکت عمومی در بحران
نكته مهمــی كه از دقــت در مطالب فوق حاصل می‌شود، اندازه ای از بحران (تعمیــق اثرگذاری مخاطرات) اســت كه سبب می‌شود سیستم دیگر کارکــرد نرمال خود را نداشــته باشــد، در چنین درجه ای از بحران كه در اصطلاح به آن «آســتانه تحمل»گفته می‌شود، آحاد جامعه امید خود را از دست داده و به دنبال منافع شخصی و كاهش ضرر و زیان خود هستند. به عبارتی، مشاركت افراد در خروج از بحران یاد شــده كاهش می‌یابد و این خود به تعمیق بخشــیدن اثرات منفی مخاطرات كمك میکند. برای مثال در شــرایط محدودیت ارزی و كمبود منابــع و امكانات، فعاالن اقتصادی و مردم به جای مشــاركت در رفع كمبودها، وارد عرصه سفتهبازی در بازار دارایی به ویژه داراییهای سیال و پربازده غیرمولد می‌شوند. در چنین حالتی، پیشبینی عواقب بحران امكانپذیر نبوده و بستگی به اعتماد مجدد افراد جامعه به مســئولان خواهد داشــت.
راه دیگر، برای تقسیم بندی مخاطرات این است كه آنها را براساس احتمال پیش بینی و میزان توانایی و دانش قابل دسترس برای برخورد با مخاطــره طبقه بندی كنیم. اگر مخاطره ای قابل پیش بینــی بوده و اطلاعات و دانش در خصوص آن به اندازه كافی در دســترس باشد درآن صورت می‌توان با طرح اســتراتژیهایی از اثرات منفی آن جلوگیری کرد. اما در صورتی كه دانش و اطالعات كافــی در خصوص زمان وقوع مخاطره و اثرات آن وجود نداشته باشد، الزم است كه بر رویكرد اقتصاد تاب آوری تأكید کنیم.
نوسان تولید ناخالص داخلی و درآمد صادرات؛ نمادهای آســیب پذیری
بسیاری از مطالعات در خصوص آســیب پذیری سیســتم اقتصادی، شــواهد تجربی مربوط به اقتصادهای كوچك كه تمایل بیشتری به آسیب پذیری نسبت به سایر كشورها را دارند، را ارائه میكنند. در این مطالعات برخی از شاخصهای اقتصادی از جمله درجه بالایی از بودن اقتصادی، تمركز بر صادرات و وابستگی بیشتر به واردات به عنوان شاخصه هایی بــرای آســیب پذیری مطرح می‌شود كه باعث می‌شود كشــورها در معرض مخاطراتی برونزا كه به عنوان موانعی بر ســر راه توسعه اقتصادی آنها قرار می‌گیرد، باشــند. كاردینا(2004)نشان میدهد كه افزایش مخاطره ناشــی از نوســانات)مثبت و منفــی) می‌تواند تأثیر منفی بر رشــد اقتصای داشته باشد چرا كه مخاطرات نامطلوب، اثرمنفی بیشتری نسبت به مخاطرات مطلوب با اثر مثبت دارند. نوسانات بالای تولید ناخالص داخلی و درآمد صادراتی ازجمله نمادهای آســیپپذیری دراكثر مطالعات عنوان شــده اند.
اما نكته جالب در بررسی اقتصادهای آســیب پذیر این است كه تعداد زیادی از این كشــورها به رغم آسیب پذیری بالا از رشد بالایی نیز برخوردار هستند، كه نشان میدهد در كشــورهای مذكور عواملی وجود دارد كه آسیب‌های ناشــی از مخاطراتی بیرونی را در این كشــورها از بین برده و یا جبران می‌كند كه از نمونــه بارز این كشــورها می‌توان به مالزی، هنگ کنگ… و در صدر آنها به ســنگاپور اشــاره کرد. برای توضیح این مسئله در ادبیات اقتصادی از اصطلاحی به نام »تــاب آوری اقتصادی« بهره گرفته شده است. در این خصوص بریجلیو (2003) بیان می‌كند تاب آوری اقتصاد، توانایی اقتصاد برای تعدیــل و بازگرداندن اقتصاد بــه حالت نرمال یا تعدیل اثر منفی مخاطرات است.
دسته‌بندی کشورها به 4 گروه
در ارتباط با آسیب پذیری و تاب آوری اقتصاد ملی، كشورها طبقه بندی می‌شوند. با توجه به رابطه میان آسیب پذیری و تاب آوری نظام اقتصادی، كشورها به چهار گروه تقسیم شده اند. گروه اول، كشورهایی هستند كه در معرض مخاطرات قرار دارند و به همین منظور نیز توانایی الزم برای مقابله با مخاطرات را نیز كســب کردند كه از آن جمله می‌توان به سنگاپور، مالزی و هنگ كنك اشــاره کرد. در مقابل، كشورهایی را داریــم كه علیرغم اینكه در معرض خطرات جدی هستند اما آمادگی و توان تاب آوری الزم را در خود ایجاد نکرده اند كه از آن جمله می‌توان به اقتصاد ایران اشاره کرد.
در مقابل این دو گروه، دوگروه از كشورهای دیگر نیز هستند كه در معرض مخاطرات قرار ندارند. برخی از كشورهای مذكور نیز، علیرغم اینكه در معرض مخاطرات قرار ندارند خود را برای رویارویی با مخاطرات آماده کرده و از توانایی الزم برخوردار هستند، اما برخی به دلیل واقع شدن در موقعیتی كه به طور بالقوه از آسیبها و مخاطرات فاصله دارد، هزینه ای برای كســب توانایی جهت مقابله با مخاطرات صرف نکرده اند. بریجلیــو بیــان می‌كند در حالــی كه آسیب پذیری از ویژگیهای ذاتی و دائمی كشورها نشــات می‌گیرد. در مقابل، تــاب آوری اقتصاد، توانایی بوجود آمده توسط خود كشورها را نشــان میدهد و كســب این توانایی بــرای اقتصادهای آســیب پذیر ضروری اســت.
تاب آوری اقتصادی در ارتباط با دولت و بكارگیری سیاســتهایی برای مقابله با آسیب پذیری است، درحالیكه آسیب پذیری ارتباطی به دولت ندارد. به همین دلیل، شاخصهای كمی برای اندازه گیری آسیب پذیری در طی زمان تغییرات زیادی ندارند، اما شــاخصهای مرتبط با تاب آوری اقتصادی در طی زمان برای كشورها تغییر می‌كند و سیاستها و كارایی دولت را در خصوص تاب آوری اقتصادی اندازه گیری می‌كند. مفهوم تاب آوری بررسی مفهوم تاب آوری این مسئله را روشن می‌كند كه چگونه برخی از اقتصادهای آسیب پذیر، اقتصاد خود را به خوبی مدیریت میكنند به رغم اینكه در معرض مخاطراتی منفی بیرونی قرار دارند. مفهوم تاب آوری شاید در حوزه های مهندسی و روانشناسی بیشــتر به كار گرفته می‌شود. مفهوم تاب آوری در حوزه مهندســی عبــارت از ظرفیــت ارتجاع، تحمل پذیری بالا و ازهم گســیختگی كمتر در اثریك فشار معین اســت. این تعریف برای سنجش اســتقامت پل و آســمان خراش و زیرساختهای امور شهری بكار گرفته می‌شود. اما باید توجه کرد مخاطره های بیرونی در نوع خود، سیستمی بوده و تاب آوری یك سیستم در مواجه با مخاطره همیشه برگشــت به موقعیت قبلی خود نیست و چه بسا سیســتم پس از وقوع مخاطــره وضعیت متفاوتی را برای انجــام کارکرد خود یعنی مطابقت پذیری با شــرایط جدید انتخاب میکند.
ابعاد دیگر تاب‌آوری در سیستم
بنابراین تعریف تاب آوری در یك سیســتم، بعد دیگری نیز دارد و براساس آن تعریف تاب آوری یعنی توانایی سیستم در نگهداری كاركرد خود، وقتی كه مخاطره ای برآن سیستم وارد یا تحمیل می‌شود. براساس مطالعات انجام شــده، تعریف كاربردی برای تاب آوری یك سیستم اقتصادی و اجتماعی در مواجه با مخاطره عبارت است از داشتن قابلیت برای: تحمل پذیری در مواجه با مخاطراتی ناگهانی مطابقت پذیــری با تغییرات برگشــتن به تعادل مناسب یا توانایی برگشــت به حالت نرمــال در یك زمان مشــخص پس از بحران، به طوری كه سیســتم كاركرد قبلی خود را به صورت مستمر حفظ کرده باشــد. آنچه مسلم است برگشــت به حالت نرمال در سیســتم های تاب آور)بسته به شرایط محیطی، ظرفیتها و درجه انعطاف پذیری( سریع و در زمان كمتری صــورت می‌گیرد.در عین حال مؤلفه هایی برای تاب آوری یك سیستم اقتصادی تعیین كننده هستند.
مؤلفه های قابل تبیین در تاب آوری
در بررســی موضــوع تاب‌آوری، این ســوال پیش می آید كه چه عواملی تاب آوری یك نظام اقتصادی و اجتماعــی را تعیین میكننــد. برخالف مفهوم تــاب آوری در یك فضای فیزیكی و زیرســاختی از جمله پــل، تعیین تاب آوری در یك سیســتم اقتصــادی و اجتماعی به دلیــل اینكه مخاطرات ممكن اســت به صورت ناگهانی و از انواع مختلف باشــد، پیچیده تر اســت. در ایــن خصوص تفكر سیستمی سنجش مؤلفه های:پابرجایی،افزونگی، با تدبیر بودن، واكنش و احیاء را در اجزاء سیســتم برای تشــخیص میزان تاب آوری سیستم معرفی میکند. در ادبیات تاب آوری،مؤلفه تاب آوری در دو گروه مؤلفه هایی كــه بر ویژگیهای تــاب آوری دلالت دارند( پابرجایی، افزونگی و با تدبیر بودن) و مؤلفه هایی كه عملكرد تاب آوری را مورد ارزیابی قرار می دهند( واكنش و احیاء) طبقه بندی می شود.
ویژگی های تاب آوری
پابرجایــی (robustness): پابرجایی به مفهوم قابلیت اطمینان و اعتبار و یا قابل اتكاءبودن است که به تحمل پذیری سیستم در مقابل مخاطرات و بحرانها نیز اطلاق می‌شود. زمانی یك سیستم از بعد پابرجایی در سطح بالایی است كه عوامل ایمنی و محافظ در سیستم نســبت به مخاطرات وجود داشــته و سیســتم از قابلیت مناسبی برای تغییر در زنجیره تصمیم گیری كه باعث می‌شود آسیب در یك بخش با احتمال كمتری به ســایر بخشها گسترش یابد، برخوردار است.از ابعاد این ویژگی، به سه مورد »وجود مكانیزمی برای پایش مستمر سلامت سیســتم«، «ماژولار بودن» و «انعطاف در الگوهای تصمیم گیری» می‌توان اشاره کرد. پایش منظم و ارزیابی كیفیت زیر سامانه ها، قابلیت اعتماد آن را تضمین خواهد كرد.
افزونگــیredundancy)): به مفهوم داشــتن ظرفیت مازاد و ذخیره احتیاطی اســت كه كمك می‌كند تا كاركرد سیستم در شرایط بحرانی حفظ شود. این جزء از تاب‌آوری بیان می‌كند»در صورتی كه زیرســاختها و نهادهای اساســی یك كشور طوری طراحی شــوندكه برای دستیابی به اهداف و مقاصد، امكان اســتفاده از روشها متنوع وجود داشته باشد، احتمال فروپاشی سیستم در شرایط تنش و یا از كار افتادن برخی زیرساختها، كاهش می‌یابد.
هوشیاری و تدبیرresourcefulness)):توانایی مطابقت داشتن انعطاف و در مواقع ممكن تبدیل اثرات منفی مخاطره به اثرات مثبت است. این جزء از تاب آوری در یك سیستم، از انعطاف پذیری ذاتی آن سیستم نشات می‌گیرد و زمانی محقق می‌شود كه اجزاء سیســتم به هم اعتماد داشــته و قادر به خودسازماندهی باشند. اگر زیربخشهای اقتصادی جوامع توانســته باشــند در درون خود، اعتماد و خودســازماندهی را حفظ نمایند، با حذف شــدن كاركــرد برخی از نهادها ناشــی از وقوع مخاطره، احتمــال اینكــه بقیه نهادها به طــور خودجوش واكنش نشان داده و چالشهای بوجود آمده را حل نمایند، باال خواهد رفت. ب- عملكرد تاب‌آوری در ارزیابی عملكرد تاب‌آوری دو جزء شامل واكنش و احیاء مهم هســتند و به این موضوع میپردازند كه چگونه یك سیستم در مقابله با مخاطرات عمل می‌كند. واكنش و احیــاء هر دو به نوع مخاطره و زمان آن وابسته هســتند. بررسی این دو مفهوم، امكان مقایسه توانایی سیستمها را در كاهش اثرات ناشی از مخاطره بیان میكنند و به تدوین معیارها و تحلیل نتایج برای واسنجی ویژگیهای تاب‌آوری كمك میكنند.
واكنش به مخاطره (response): توانایی جامعه برای حركت سریع در مقابله با بحران و مخاطرات است. این جزء از تاب‌آوری مشخص می‌كند كه آیا سیســتم اقتصادی و اجتماعی یك كشور رویكرد مناســب و ســریعی را برای جمعآوری اطالعات مرتبط، از همه قســمتهای جامعه، ارتباطدادن آنها و تعمیم آنها به ســایر قسمتها و همچنین توانایی تصمیمگیری برای سازماندهی مجدد را در زمان معین دارد یا نه؟در مواقع وقوع مخاطره و یا بحران، داشتن ارتباطات مؤثر و قابل اعتماد، افراد جامعه و دولت را قادر به مشاركت سریع، مطمئن، درك واحد و صحیح از اثرات مخاطره کرده و آنها را در ارائه پاسخ واحد نسبت به مخاطره هماهنگ میکند. در این میان، تقویت ســرمایه اجتماعی و مشــاركت بیشتر مابین دولت و بخش خصوصی و ســایر نهادها باعث می‌شود فهم مشتركی از عمق مخاطره در كشــور به وجود آید و این امر اعتماد آحاد جامعه نســبت به هم را نیز افزایش میدهد. لذا از ابعاد این جــزء می‌توان به »مخابره مؤثر« و »مشاركت فراگیر»، اشاره کرد.
احیــاء (recover): توانایــی بــرای برگرداندن سیســتم به كاركرد نرمال خود پس ازوقع بحران اســت و بر منعطف بودن و مطابقت پذیری و بهبود اوضــاع در مواجه با تغییرات محیطی بعد ازظهور مخاطره داللت دارد. این جزء از تاب آوری می‌تواند با افزایش ظرفیت وتقویت استراتژیها، ارتقاء اطلاعات و دانش در به كارگیری سیاســت‌های عمومی و كســب و كار و توانایی تصمیم ســازان در به روز شدن نسبت به تغییرات شــرایط محیطی، تحقق یابــد. لذا برای تحقق این جزء از تاب آوری الزم اســت خلاءهای دانشی كشــف و سپس ســاماندهی پژوهشها بــرای پر كردن خلاهای مذكور صــورت پذیرد. همچنین سازوكارهایی وجود داشته باشد كه دانش ارتقاء‌یافته عملی یابد. ابعاد اشــاره شده در برخی موارد همپوشانی و برخی موارد مكمل هم هستند. مشاركت بین دولت، مردم و سایر نهادها در تحقق غالب اجزای تاب آوری نقش مؤثری دارد.
