«این کارخانه علاوه بر اینکه نمودار تاریخ میراث صنعتی ایران است، نشانه‌ای از چالش همیشگی بین استعمارگران و نیروهای ملی در گذشته تاریخی ایران است.»
به گزارش رتبه آنلاین، روزنامه اعتماد نوشت: نخستین کارخانه قند خاورمیانه در کهریزک پس از کش‌وقوس‌های فراوان بین مالک و سازمان میراث فرهنگی، نهایتاً با حکم دیوان عدالت اداری از فهرست آثار ملی خارج شد. کارخانه قند کهریزک آئینه ورود مدرنیته به ایران و حافظه تاریخی میراث صنعتی کشورمان بود. با اینکه با خروج این ساختمان از رده فهرست آثار ملی دست میراث از حفاظت و نگهداری آن کوتاه‌تر از قبل می‌شود، با این‌حال میرمصیب رحیم‌زاده، مدیر میراث فرهنگی و گردشگری شهر ری در گفت‌وگو با «اعتماد» وعده نظارت بر این ساختمان را می‌دهد.
کارخانه‌ای با قدمت ورود صنعت به ایران
کارخانه قند کهریزک با دستور ناصرالدین‌شاه ساخته شد و بیش از صدوسی سال قدمت دارد. مستشاران بلژیکی سال ۱۸۹۱ میلادی، پس از پنج سال مطالعه با عنوان «گزارش درباره طرح تأسیس کارخانه قند در ایران»، موفق به کسب امتیاز قند در ایران شدند و سه کارشناس خود را با نام‌های «پلت»، «کرچل» و «ریکما گرس» برای مطالعات محلی درباره وضعیت و شرایط احداث کارخانه قند به ایران فرستادند. پس از مطالعات اولیه مشخص شد زمین‌های آبرفتی در منطقه کهریزک تهران مناسب کشاورزی هستند و همین محل برای احداث کارخانه انتخاب شد. برای احداث کارخانه هم در نخستین قدم با مشارکت «میرزا علی‌خان امین‌الدوله» با یک کمپانی بلژیکی شرکتی برای قندسازی در ایران به وجود آمد که از سال قبل، اقدامات اولیه آغاز و امتیاز آن از ناصرالدین شاه گرفته شده بود.
محمدحسن اعتمادالسلطنه در روزنامه خاطرات خود به ساخت این بنا اشاره می‌کند و به تاریخ روز سه‌شنبه هشتم شعبان ۱۳۰۹ می‌نویسد: «طبق رسم هر روز درب‌خانه مراجعت کردم. عصر بارون نرمان با دو نفر فرنگی آمدند. یکی موسوم به پلت بود. مامورند از برای اینکه چغندر بکارند و از شیره چغندر کارخانه قندسازی در ایران راه بیندازند…» کارخانه قند کهریزک سال ۱۲۷۳ خورشیدی ساخته شد و اواخر سال ۱۲۷۵ ساختمان کارخانه و نصب ماشین‌آلات پایان یافت. ظرفیت کارخانه فراوری ۸۰ تا ۱۰۰ تن چغندر در روز و ماشین‌های آن ساخت انگلستان و از کارخانه «ویلکاک» بودند. حدود تعهدات مربوط به تأمین آب و چغندر مصرفی کارخانه هم به عهده شرکت امین‌الدوله بود. اما این کارخانه مدت زیادی نتوانست کام مردم را شیرین کند. کارخانه کهریزک کمتر از بیست سال پس از احداث در رقابت با قندهای وارداتی روسی اعلام ورشکستگی کرد.
در همین زمینه افضل‌الملک در افضل‌التواریخ می‌نویسد: «قند روس در همه جا از قند کهریزک ارزان‌تر عرضه می‌شود، قدرت سیاسی و اقتصادی روس پشتیبان این عمل بود.» پس از ورشکستگی کارخانه، در دوره پهلوی دوم دولت وقت این کارخانه را خرید و بار دیگر با همکاری دستگاه‌های آلمانی آن را احیا کرد و راه‌انداخت. با این حال واردات قند و شکر و عایدات مالی که واردات برای دولت وقت داشت، فعالیت تولیدی این کارخانه را بارها به زیر سایه واردات قرار داد تا اینکه در سال ۱۳۴۳ به علت فرسودگی ماشین‌آلات، فعالیت کارخانه متوقف شد و قندهای کهریزک دیگر جایی در میان سفره مردم پیدا نکردند.
اسکندر مختاری، پژوهشگر حوزه میراث مدرن در گفت‌وگو با «اعتماد» با اشاره به اهمیت والای این کارخانه در تاریخ فرهنگی و صنعتی ایران گفت: «کارخانه قند کهریزک پیشگام ورود جامعه ایرانی به دوران صنعتی‌شدن است.» به گفته او تا پیش از احداث این کارخانه، صنایع به صورت کارگاه‌های کوچک دایر می‌شدند و فعال بودند. بعد از احداث این کارخانه دیگر نشانه‌های صنعتی‌شدن در ایران ظاهر می‌شوند. مختاری با توجه به نفوذ استعمار در فعالیت گذشته این کارخانه و متوقف‌شدن تولید خطوط آن در دوران پیش از انقلاب می‌گوید: «این کارخانه علاوه بر اینکه نمودار تاریخ میراث صنعتی ایران است، نشانه‌ای از چالش همیشگی بین استعمارگران و نیروهای ملی در گذشته تاریخی ایران است.»
از ثبت تا خروج از ثبت
کارخانه قند کهریزک سال‌ها مطرود و متروک به انتظار بود تا اینکه سال ۱۳۸۰ در فهرست میراث ملی جایی برای خود دید. کمیته فنی وقت سازمان میراث‌فرهنگی در ۲۱ اسفند ۷۹ اعلام کرد تمام مجموعه کارخانه قند قابل نگهداری، مرمت و معرفی است. در آن زمان میراث فرهنگی استان تهران پیشنهاد خود را برای آزادسازی کمتر از نیمی از ملک در سمت شمال مجموعه اعلام کرده بود. در نهایت به منظور نجات این اثر صنعتی و فرهنگی، کارخانه قند از طریق وزیر ارشاد به وزارت صنایع معرفی و درخواست شد این مجموعه را به عنوان یکی از نخستین مستحدثات فنی تولیدی جدید کشور معرفی کنند و زیر نظر اداره میراث فرهنگی استان تهران مرمت، ساماندهی و به صورت موزه صنعت تولید و معرفی شود. طبق همین درخواست، ثبت این بنا در زمره میراث ملی طرح و نهایتاً این بنا به شماره ۴۶۳۵ در یازدهم دی‌ماه ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ثبت شد و ابلاغیه ثبت آن در ۱۳ اسفند ۱۳۸۰ توسط رئیس وقت سازمان میراث‌فرهنگی به علی‌اکبر رحمانی، استاندار وقت تهران، فرستاده شد.
طبق گزارشی که سال ۱۳۹۲ «ایسنا» از وضعیت این کارخانه داده بود، رجبعلی خسروآبادی، مدیر اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان تهران گفته بود: «با اینکه برخی مدیران سابق در شهرستان شهرری موافق تخریب این بنای تاریخی بودند، مدیران کنونی موافق حفظ این بنا هستند و بر لزوم نگهداری و حفظ آن تاکید دارند.» با این حال، چه مسؤولان موافق بودند و چه مخالف، خروج این اثر از میراث ملی در صورتی شکل گرفته است که مالک بنا در گفت‌وگو با «ایرنا» در سال ۱۳۹۷ معترض بود کارخانه سال‌هاست تعیین تکلیف نشده است. تقاضای صاحب کارخانه در این زمان خرید ملک توسط میراث بود. او معتقد بود باید تکلیف ۵۶ هکتار از این زمین‌ها روشن شود و میراث باید ملک را خریداری کند و تغییر کاربری دهد. در همین زمان هدایت‌الله جمالی‌پور، معاون استاندار تهران و فرماندار ویژه شهرستان ری در گفت‌وگو با «تهران‌نیوز» با اشاره به اهمیت این بنا از گفت‌وگویی با مالک کارخانه خبر داده بود که طبق آن بتوانند بخش تاریخی را حفظ و سایر اراضی را با حفظ حریم آزاد کنند. او در این گفت‌وگو تاکید داشت: «حفظ و مرمت این بنا برعهده میراث فرهنگی و گردشگری است و لذا میراث فرهنگی مسؤولیت دارد که به‌طور جدی این موضوع را پیگیری کند.» در خصوص این بنا چون تملک این کارخانه بار مالی زیادی داشت و میراث به تنهایی از عهده آن برنمی‌آمد، اختلاف میان میراث و مالک پا برجا بود و طبق طرح شکایت مالک به دیوان عدالت اداری، درخواست خروج از ثبت این بنا مطرح شد تا اینکه نهایتاً دیوان عدالت اداری پس از بررسی استنادهای میراث فرهنگی به نفع مالک رأی داد و این بنا از ثبت ملی خارج شد.
آیا کارخانه قند کهریزک تخریب می‌شود؟
میرمصیب رحیم‌زاده، رئیس اداره میراث فرهنگی شهرری به «اعتماد» گفت: «با اینکه رأی خروج از ثبت ملی شهریور سال گذشته صادر شده بود، میراث تاکنون نسبت به این رأی معترض بوده است.» رحیم‌زاده با اشاره به اینکه مالک بنا قصد تخریب کارخانه را ندارد مدعی شد: «همچنان بر این اثر نظارت مستمر خواهیم داشت.» این ادعا در حالی مطرح شده است که در حال حاضر از کارخانه به عنوان انبار استفاده می‌شود.
رحیم‌زاده در مورد آینده این اثر پس از خروج از ثبت ملی گفت: «با توجه به اینکه این اثر واجد ارزش است، طبق جلسه‌ای که با مالک برگزار شده و طبق نظرات مالک می‌توان این بنا را حفظ کرد و می‌تواند در حوزه خدماتی، گردشگری هم کاربری داشته باشد.» او با تاکید به اینکه مالک قصد آسیب‌زدن به بنا را ندارد،
گفت: «در جلسه ما تمام پیشنهادهای خود را درمورد کاربری بنا به مالک دادیم. خدمات گردشگری و فرهنگی هم به نفع مالک خواهد بود و هم مانع تخریب بنا خواهد شد.» رئیس اداره میراث فرهنگی شهرری در پاسخ به اینکه چه مسائلی باعث خروج چنین آثار ارزشمند فرهنگی از ثبت ملی می‌شود، گفت: «تنها یکی از موارد بودجه است.»
حسن خلیل‌آبادی، عضو شورای شهر تهران، ری، تجریش و شمیرانات ضمن ابراز تأسف از خروج این اثر ارزشمند از فهرست میراث ملی به «اعتماد» گفت: «تاریخ صنعت ما نباید دچار بی‌هویتی شود.» او گفت که متأسفانه برخی از آثار به مرور زمان و عدم نگهداری، مراقبت و مسؤولیت اجتماعی که به عهده مردم و مالکان بناست و مسؤولیت عمومی که به عهده میراث و متولیان شهری است، ره به نابودی می‌برند و به دلیل ویرانی و نابودی بنا، صاحبان تصمیم می‌گیرند این آثار را که شناسنامه هویتی ملی و فرهنگی ماست از ثبت میراث خارج کنند. رئیس کمیته میراث فرهنگی و گردشگری شورای اسلامی شهر تهران با اشاره به سابقه تاریخی کارخانه قند کهریزک گفت: «خروج یک بنای تاریخی از فهرست میراث ملی عملی ضدفرهنگی است.»
او اذعان داشت: «میراث فرهنگی باید در دادگاه‌ها از موقعیت حقوقی خود دفاع بهتری داشته باشد تا مانع خروج این بناها از ثبت ملی شود.» به گفته او: «اگر بخش حقوقی سازمان میراث فرهنگی فعال برخورد کند، می‌تواند از وقوع دوباره چنین مسائلی پیشگیری کند.» با این حال محمد حسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی علی‌رغم پیگیری «اعتماد» حاضر به پاسخگویی در قبال مسائل حقوقی این پرونده نشد و سوال «اعتماد» را بی‌پاسخ گذاشت.
حق با مالک است یا با منفعت عمومی؟
اسکندر مختاری که خود در زمان ثبت کارخانه قند کهریزک دخیل ماجرای ثبت بود با اشاره به اینکه این کارخانه نه فقط میراث ملی، بلکه میراث جهانی است در گفت‌وگو با «اعتماد» از ویژگی‌های معماری منحصر به فرد این بنا گفت: «این مجموعه یک انبار دارد با معماری منحصر به فرد، ستون‌های این انبار آجری هستند و سقف آنها را گنبدهای چشمه‌پوش پر کرده است.» به گفته او تالارهای بزرگ این مجموعه در آن زمان بدون استفاده از آهن و تنها با مصالح بنایی ساخته شده بود و همین امر ویژگی بسیار مهمی را به معماری این ساختمان می‌دهد. علاوه بر محدوده کارخانه، به گفته مختاری دو ساختمان دیگر هم در اطراف این کارخانه و داخل مزارع چغندرقند برپا هستند. یکی از این ساختمان‌ها محل اداری کارخانه و دیگری محل استقرار مدیران بود. مختاری با اشاره به اینکه همین دو بنا هم از شواهد معماری صنعتی معاصر ما هستند، گفت: «آن دو ساختمان در شرایط نامطلوبی قرار داشتند اما میراث با ثبت‌شان مرمت و بازسازی آنها را در دستور کار خود قرار داد.» مختاری با ابراز تأسف از خروج کارخانه قند از فهرست آثار ملی اظهار داشت: «همه دعواها سر چند متر زمین است، آن هم نه زمین شهری. بلکه این زمین تا قبل از احداث کارخانه روستا بود و به نسبت ساختمان‌هایی که در مرکز شهر قرار دارند زمین فوق‌العاده‌ای نداشت.» او با اشاره به کارخانه ریسباف اصفهان ادامه داد: «هفتاد هکتار کارخانه ریسباف در مرکز شهر اصفهان توسط دولت خریداری می‌شود اما جای تأسف است که چنین کارخانه باارزشی دچار چنین مصیبتی می‌شود، کسی هم حاضر نیست قد علم کند و این مجموعه را نجات دهد.»
میراث صنعتی در استان‌های دیگر احوال بهتری دارند، به گفته مختاری مراکز استارت‌آپ‌ها و فناوری‌های نوین در اصفهان در میراث صنعتی مستقر شده‌اند، کتابخانه کرمان به یک مرکز میراث صنعتی منتقل و در یزد و سمنان هم از چنین بناهای میراث صنعتی بهره‌برداری و حفاظت می‌شود. وی معتقد است: «انگار در کشور تنها یک منفعت وجود دارد و آن هم تخریب است.» او با اشاره به اینکه اگر همین روند تخریب در دیگر شهرهای جهان ادامه داشت و در همه جای دنیا همه چیز زمین تلقی می‌شد، دیگر امروز نه از پاریس نشانه‌ای برجا مانده بود، نه از مسکو نه از برلین و نه از هیچ شهر دیگری، تاکید کرد: «آیا فقط این ما هستیم که در این زمان به دنیا آمده‌ایم و می‌خواهیم زمین را از آن خود کنیم. مگر پیشینیان حق حیات نداشتند و حق ندارند نشانه‌های‌شان روی زمین بمانند؟» او با مطرح کردن اهمیت منفعت و حقوق عمومی در برابر منافع مالکانه اشاره کرد که اگر مالک اثر بر ویژگی‌های گوهری که در دست دارد واقف شود و کاربری آن را به نفع حفاظت و بهره‌بری فرهنگی تغییر دهد سودی که به دست خواهد آورد بارها بیشتر از تخریب آنجا و ساخت مسکن مهرهایی به جای آن خواهد داشت. آخرین کلام مختاری معطوف به افکار عمومی بود و به زعم او جلوگیری از چنین مصیبت‌هایی به عزمی فراتر از سازمان میراث فرهنگی نیاز دارد و افکار عمومی باید همیار چنین مسائلی باشند.
کارخانه قند کهریزک سال‌ها مطرود و متروک به انتظار بود تا اینکه سال ۱۳۸۰ در فهرست میراث ملی جایی برای خود دید. کمیته فنی وقت سازمان میراث‌فرهنگی در ۲۱ اسفند ۷۹ اعلام کرد تمام مجموعه کارخانه قند قابل نگهداری، مرمت و معرفی است. در آن زمان میراث فرهنگی استان تهران پیشنهاد خود را برای آزادسازی کمتر از نیمی از ملک در سمت شمال مجموعه اعلام کرده بود. در نهایت به منظور نجات این اثر صنعتی و فرهنگی، کارخانه قند از طریق وزیر ارشاد به وزارت صنایع معرفی و درخواست شد این مجموعه را به عنوان یکی از نخستین مستحدثات فنی تولیدی جدید کشور معرفی کنند.
میرمصیب رحیم‌زاده، رئیس اداره میراث فرهنگی شهرری به «اعتماد» گفت: «با اینکه رأی خروج از ثبت ملی شهریور سال گذشته صادر شده بود، میراث تاکنون نسبت به این رأی معترض بوده است.» رحیم‌زاده با اشاره به اینکه مالک بنا قصد تخریب کارخانه را ندارد، مدعی شد: «همچنان بر این اثر نظارت مستمر خواهیم داشت.»
حسن خلیل‌آبادی، عضو شورای شهر تهران، ری، تجریش و شمیرانات: تاریخ صنعت ما نباید دچار بی‌هویتی شود. وی با اشاره به اینکه متأسفانه برخی از آثار به مرور زمان و عدم نگهداری، مراقبت و مسؤولیت اجتماعی که به عهده مردم و مالکان بناست و مسؤولیت عمومی که به عهده میراث و متولیان شهری است، ره به نابودی می‌برند و به دلیل ویرانی و نابودی بنا، صاحبان تصمیم می‌گیرند این آثار را که شناسنامه هویتی ملی و فرهنگی ماست از ثبت میراث خارج کنند.
