سیگارشان را هر جایی که هوس کنند، روشن می‌کنند، گاهی هم راه می‌روند و دودش را هر طرف که دوست دارند، فوت می‌کنند و فیلترش را هم دم دست‌ترین جای ممکن، از گلدان کنار دستشان گرفته تا باغچه همسایه، می‌اندازند.
زن و مرد یا نوجوان و پیر نمی‌شناسد؛ تصور می‌کنند هر کسی سیگاری در خیابان روشن کند و بین انگشتانش بگیرد، گوشه‌ی لبش بگذارد یا دستش را از ماشین بیرون بیاورد، پرستیژ خاصی دارد. ته سیگار را هم از پنجره ماشین به بیرون پرت می‌کنند. برخی از این فیلترها چه حادثه‌ها که خلق نکرده‌اند؛ گاهی رهگذران سیگار به دست، لباس‌های مردم را سوزانده‌اند و گاهی هم تا پای به آتش کشیدن بناهای تاریخی پیش رفته‌اند. مثلا حدود یک هفته پیش بود که فیلتر سیگار یک گردشگر، موجب آتش‌سوزی در قلعه فلک‌الافلاک شد. گرچه به این بنای تاریخی آسیبی وارد نشد اما حدود ۱۵۰ متر مربع از فضای سبز حریم قلعه در آتش سوخت.
اما دلیل اینکه افراد تمایل دارند فیلتر سیگارشان را در محیط پرت کنند چیست؟ پایگاه نتایج پژوهش‌های سلامت کشور، تیرماه امسال نتیجه پروژه‌ای را با عنوان «تبیین دلایل افراد سیگاری در رها کردن فیلتر سیگار در محیط زیست» منتشر کرده است. طبق این بررسی برای جلوگیری از رفتار رها کردن فیلتر سیگار در محیط زیست، باید به عوامل فردی، اجتماعی و ساختاری توجه کرد. نتیجه این بررسی، دو دلیل «عوامل فردی، اجتماعی و ساختاری برای پرت نکردن فیلتر سیگار در محیط زیست» و «خصوصیات فیزیکی» آن برای پرت کردنش را عنوان کرده است. با توجه به این نتایج، «تنها اطلاع‌رسانی به افراد درباره عوارض فیلتر کافی نیست و بیشتر باید به عوامل ساختاری مانند ارائه سطل زباله‌های مخصوص فیلتر سیگار در جامعه، ایجاد اتاق‌های کشیدن سیگار آزاد در اماکن و معابر عمومی، جریمه افراد خاطی و فرهنگ‌سازی به خصوص از طریق رسانه‌های جمعی پرداخت».
امکان استفاده از این عوامل ساختاری در ایران هم وجود دارد اما کمتر اجرایی شده است. برای مثال تیرماه امسال، سطل‌های ویژه‌ای برای جمع‌آوری فیلترهای سیگار از مواد بازیافتی تهیه و در بوستان سلامت منطقه دو نصب شدند. برخی از فضاهای محدود مثل سالن همایش‌های وزارت کشور یا مجموعه تئاتر شهر به اتاق سیگار مجهز هستند. اما فضاهای بسیاری در شهر وجود دارد که نیازمند اتاق خاصی برای افراد سیگاری است تا با روشن‌کردن سیگارشان در فضاهای عمومی برای غیر سیگاری‌ها مزاحمت ایجاد نکنند.
شاید با پر کردن خلاءهای قانونی در این‌باره بتوان از افزایش این آلودگی زیست‌محیطی جلوگیری کرد. برای مثال فرانسه برای جلوگیری از عادت بدی مثل انداختن فیلتر سیگار روی زمین، متخلفان را بین ۳۵ تا ۶۸ یورو جریمه می‌کند. انداختن فیلتر سیگار روی زمین یکی از معضلات شهر پاریس است که با اجرای مصوبه دولت فرانسه با متخلفان برخورد می‌شود. دولت این کشور نزدیک به ۳۰ هزار زیرسیگاری و سطل زباله جدید در سطح شهر پاریس نصب کرده است. شهرداری پاریس هم از صاحبان اماکن عمومی از جمله رستوران‌ها و مغازه‌ها خواسته تا برای اجرای قانون به مقامات محلی کمک کنند. فرانسه از سال ۲۰۰۸ استعمال دخانیات در ساختمان‌های عمومی، رستوران‌ها و بارها را ممنوع کرده است. نزدیک به ۳۰ درصد از مردم این کشور به طور مرتب سیگار می‌کشند. به همین دلیل برخی از مردم با همراه داشتن یک پاکت خالی، ته سیگارشان را جمع‌آوری می‌کنند.
ممنوعیت روشن کردن سیگار در بالکن آپارتمان‌ها از سوی وزارت امور فوق‌العاده روسیه نیز موجب ناخوشایندی سیگاری‌ها در این کشور شده است. این ممنوعیت بخشی از مقررات جدید درباره جلوگیری و مقابله با آتش‌سوزی است. به عقیده مقامات، استفاده از کبریت و کشیدن سیگار، آتش‌بازی محسوب می‌شود و طبق قانون جدید، آتش‌بازی در بالکن آپارتمان‌ها، خوابگاه‌ها و هتل‌ها ممنوع است. نقض قوانین ایمنی در برابر آتش‌سوزی می‌تواند باعث جریمه تا سه هزار روبل (۴۷ دلار معادل ۵۳۰ هزار تومان) شود. همچنین انداختن سیگار نیمه‌سوخته که باعث آتش سوزی شود، می‌تواند اتهامات کیفری به همراه داشته باشد.
برخی از گروه‌های هتل‌های بین المللی در آمریکا هم اجازه کشیدن سیگار را به مسافران نمی‌دهند. البته در کشورهای غیرآمریکایی از جمله اروپا امکانات بیشتری برای مسافران سیگاری وجود دارد اما به هر حال باید برخی سیگاری‌ها، خودشان را برای آینده‌ای آماده کنند که هیچ اتاقی در هتل به سیگار کشیدن اختصاص داده نمی‌شود.
در ایران نیز آیین‌نامه «ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی» در سال ۱۳۷۶ بنا به پیشنهاد وزارت بهداشت و درمان کشور توسط هیات‌وزیران تصویب شد. بر اساس این آیین‌نامه به منظور حفظ حقوق افراد جامعه و تامین سلامت آنها در برابر زیان‌ها و بیماری‌های ناشی از استعمال دخانیات، عرضه و استعمال هر نوع سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی مسقف به هر نحو ممنوع است.
در ماده ۱۳ قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات مصوب ۱۵ شهریور سال ۸۵، استعمال دخانیات در نهادهای موضوع ماده ۱۸ قانون رسیدگی به تخلفات اداری ممنوع و چنانچه مرتکب از کارکنان نهادهای مذکور باشد، به حکم هیأت رسیدگی به تخلفات اداری به یکی از تنبیهات مقرر در بندهای «الف» و «ب» ماده ۹ قانون رسیدگی به تخلفات اداری و در صورت تکرار در مرتبه سوم به تنبیه مقرر در بند «ج» ماده مذکور محکوم می‌شود. سایر مرتکبین نیز به جزای نقدی از ۷۰ هزار تا ۱۰۰ هزار ریال محکوم می‌شوند. در تبصره یک این ماده تصریح شده است که مصرف دخانیات در اماکن عمومی یا وسایل نقلیه عمومی موجب حکم به جزای نقدی از ۵۰ هزار تا ۱۰۰ هزار ریال است. همچنین در تبصره دوم این ماده تأکید شده است که هیئت دولت می‌تواند حداقل و حداکثر جزای نقدی مقرر در این قانون را هر سه سال یک بار بر اساس نرخ رسمی تورم تعدیل کند. ماده ۱۲ همین قانون تصریح دارد که فروش یا عرضه سیگار به افراد زیر ۱۸ سال یا به واسطه این افراد، علاوه بر ضبط فرآورده‌های دخانی کشف‌شده نزد متخلف، وی را به جزای نقدی از ۱۰۰ هزار ریال تا ۵۰۰ هزار ریال محکوم می‌کند و تکرار یا تعدد تخلف، مستوجب جزای ۱۰ میلیون ریالی است.
با وجود اینکه اجازه قانونگذار به دولت مبنی بر تعدیل حداقل و حداکثر جزای نقدی مقرر در قانون مبارزه با دخانیات تصویب شده، جریمه استعمال دخانیات در اماکن عمومی هیچ تغییری نکرده است.
عوامل ساختاری مثل سطل‌های ویژه فیلتر سیگار یا اتاق‌های سیگار در ایران هم کمتر دیده می‌شود. برای مثال در یکی از مناطق تهران، سطل‌های ویژه فیلتر سیگار در بوستان‌ها و معابر عمومی نصب شده است. یوسف مزارعی – معاون امور اجتماعی و فرهنگی منطقه دو – هدف از انجام این کار را فرهنگ‌سازی برای استعمال دخانیات و مدیریت پسماند ناشی از آن و حفاظت از محیط زیست اعلام کرده و گفته است: «مردم باید از عوارض ناشی از رها کردن فیلترهای سیگار و تاثیر آن بر محیط زندگی و طبیعت آگاه شوند و با استفاده از سطل‌های ویژه فیلتر سیگار در بوستان‌ها و معابر عمومی در حفظ سلامت و محیط زیست خود تاثیرگذار باشند».
همچنین برخی از شرکت‌های کانکس‌سازی در ایران هم اتاق سیگار طراحی کرده‌اند اما این اتاق‌ها کمتر در محافل عمومی دیده می‌شوند. این سازه‌ها برای فرهنگ‌سازی ترک سیگار و اطلاع‌رسانی از مضرات مصرف آن در بسیاری از کشورها برای جلوگیری از انتشار دود آن در فضای عمومی و همچنین برای اینکه افراد سیگاری هم بتوانند در شهر از آسایش نسبی برخوردار باشند، ساخته می‌شوند و از آن در هتل‌ها، فرودگاه‌ها و مجتمع‌های تجاری لوکس استفاده می‌شود. کانکس اتاق سیگار را معمولا در پارکینگ یا زیرزمین مجتمع‌های تجاری قرار می‌دهند و برای تهویه هوای آن نیز از یک کانال مخصوص استفاده می‌شود. همچنین این اتاق‌ها در گوشه یا پشت سالن محوطه باز کارخانه‌ها و شرکت‌های تولیدی و در فرودگاه‌ها نیز معمولا در قسمتی که بتوان به آن دسترسی داشت و قابل دید عموم نباشد، نصب می‌شود. با وجود اینکه شرکت‌های مختلفی در ایران، کانکس اتاق سیگار را می‌سازند اما به نظر می‌رسد برای استفاده از این ابزار هنوز فرهنگ‌سازی نشده است.
یکی از معضلات زیست‌محیطی ناشی از استعمال دخانیات از جمله سیگار صرف نظر از ضررهای آن بر سلامت انسان‌ها، دفع ته سیگارها (فیلتر سیگار) در محیط زیست است که آلودگی خاک و اثرات منفی در رشد گیاهان، جانداران و پرندگان را به دنبال دارد. فیلتر سیگار از طریق روان‌آب‌ها و باران به جریان‌های آبی منتقل و با ورود به زنجیره غذایی سبب مسمومیت پستانداران دریایی، موجودات آبزی، لاک‌پشت‌ها و … می‌شود و تنوع زیستی را تهدید می‌کند. به گفته فاطمه اکبرپور – رئیس اداره محیط زیست انسانی استان تهران – تجزیه و تخریب اَسِتان سلولز در طبیعت در شرایط بی‌هوازی بین یک تا دو ماه، در خاک بین شش تا ۹ ماه و در آب‌های شیرین ۳۶ ماه طول می‌کشد. بیش از ۹۰ درصد از فیلتر سیگارهای تولیدی در جهان از اَسِتان سلولز است که به سختی تجزیه می‌شوند، این ماده به دلیل داشتن مواد شیمیایی و خطرناک علاوه بر تهدید محیط زیست، سلامت انسان، گیاهان و سایر جانداران را نیز به خطر می‌اندازد.
بالغ بر ۴۰۰۰ ترکیب شیمیایی بر اثر استعمال سیگار حاصل می‌شود که ۳۰۰۰ مورد آن در فاز گازی و ۱۰۰۰ مورد آن در فاز جامد و نیمه‌جامد از جمله فیلتر سیگار است. هیدروکربن‌های پلی آرماتیک، نیتروز آمین‌ها، آمین‌های آرماتیک، فرمالدئید، استالدئید، بنزن و فلزات سمی نظیر آلومینیوم، روی، سرب، سلنیم، کرم، نیکل و کادمیم از جمله این مواد خطرناک است که به شکل بیش از ۶۰ ماده شیمیایی ترکیبی دارای خاصیت سرطان‌زایی تولید می‌شود. این مواد خطرناک با ورود به محیط زیست موجب آلودگی آب، خاک و هوا می‌شوند و سلامتی انسان و تنوع زیستی را نشانه می‌گیرند.
از بین ۷۵میلیون ایرانی، سالانه ۱۵ میلیون نفر سیگاری، ۳۷۱ هزار و ۴۳۰ کیلوگرم ته‌سیگار زیر پاهایشان له می‌کنند. در فیلتر باقیمانده از سیگارهای دودشده، مواد سمی و فلزات سنگین خطرناک دیگری چون نیکوتین، سرب، مس و کروم هم وجود دارد که در یک بسته متشکل از ۱۲ هزار الیاف پلاستیکی درهم تنیده مانند استات سلولز و تجزیه‌ناپذیر جاسازی شده‌اند. کاغذ دور فیلتر سیگار هم از بهترین جنس کاغذ یعنی «ورق‌های شیت» است که برای تولید آن درختان زیادی نابود می‌شود.
به گفته سعید صفاتیان – مدیرکل سابق درمان و بازپروری ستاد مبارزه با موادمخدر – فیلتر سیگار، یک مرکز تجمع مواد سمی داخل سیگار است. اگر در سیگار ۴ هزار نوع ماده سمی وجود دارد این مواد در فیلتر آن متراکم می‌شوند. هرچه پک‌های شخص به یک سانت آخر سیگار عمیق‌تر باشد، تاثیر آن در ریه بیشتر است و سرطانی‌شدن بافت ریه یا حنجره از همان جا آغاز می‌شود. البته میزان ورود مواد سمی درون فیلتر به بدن بستگی به نوع فیلتر هم دارد. برخی از فیلترهای جدید به‌ویژه آن دسته از فیلترهایی که در کشورهای توسعه‌یافته تولید می‌شوند، سه مرحله‌ای هستند یعنی با گذر از چند فیلتر میزان مواد سمی موجود در سیگار کمتر می‌شود. در کل بر اثر پک‌های عمیق به سیگار، انتهای فیلتر ضعیف می‌شود و احتمال ورود مواد سمی به بدن و قرار گرفتن روی سطح ریه بیشتر می‌شود.
مواد سمی موجود در مواد دخانی نظیر سیگار تنها متوجه افرادی نیست که به‌طور مستقیم آن را استعمال می‌کنند بلکه فیلتر سیگارهایی که روی زمین انداخته می‌شوند به مرور زمان تجزیه و سموم آن در سطح فضا پراکنده می‌شود و ایجاد عارضه می‌کند. خطر ابتلای افراد به عوارض مختلف ناشی از استشمام سموم موجود در ته‌سیگارها به‌ویژه در اماکنی بیشتر می‌شود که پیش‌تر، بسیاری از افراد با تجمع در آن مکان‌ها سیگار کشیده باشند و در نتیجه فیلترهای زیادی روی زمین باقی مانده و سموم آن با تجزیه تدریجی در فضا متصاعد شده باشد. عوارض سموم فیلتر سیگار بیشتر متوجه ریه و سفت شدن مجاری انتهایی این بافت تنفسی است.
بر اساس مطالعه سال ۹۲ که با همکاری سازمان ملی آمار انجام شده است، میزان مصرف سیگار در کشور سالیانه ۴۸ میلیارد نخ است که در نهایت این عدد به سقف ۵۴ میلیارد نخ در سال رسیده است. مردم ایران سالیانه ۱۰ هزار میلیارد تومان برای مصرف سیگار و قلیان هزینه می‌کنند و سه برابر این هزینه صرف درمان بیماری‌های ناشی از مصرف محصولات دخانی می‌شود.
