فین تک‌های ایرانی گرفتار بی قانونی و پیچیدگی قانون هستند
حمیدرضا طهماسبی پور-روزنامه نگار| اقتصاد رانتیر ایران دهه‌هاست که از بیماری مشهور به هلندی رنج می‌برد؛ در صده اخیر این اقتصاد بحران زده با اتکا به درآمدهای سرشارنفتی، خود را از انبوهی تحول اساسی در دانش اقتصاد جهانی بی نیاز دانسته و ارتزاق خود از رانت نفت را کاری ساده‌تر دیده است. همین بینش تاریخی باعث شد تا کاربرد دستاوردهای نوین در اقتصاد ایران همواره کندتر از روند معمول دنیا شود و درعمل عقب افتادگی کنونی اقتصاد کشور درحوزه دانش مالی را رقم زند.
حال با تغییرسیاست گذاری‌ها و اصول برنامه‌ای اقتصاد ایران، حدود یک دهه است که شعار تحول و اتکا به اقتصاد غیرنفتی سرداده شده ومطابق برنامه‌های توسعه ای کشوربنا داریم تا زیربخش‌های مختلف اقتصاد را با بهره‌گیری از دانش مالی جهانی، دچارتحول کنیم. چرا که اقتصاد امروزجهان با شکل گیری رویکردهای فن‌آورمحور، روند توسعه اقتصادی را با ابزارها و روش‌های مدرن‌تری پیگیری می‌کند. حالا این احساس نیاز درایران هم شکل گرفته که باید دربخش دانش مالی وقایع تازه را به صورت جدی پیگیری کنیم و کاری تازه را سامان دهیم. یکی ازهمین زیربخش‌ها که چند سالی است به صورت جدی دراقتصاد ایران پیگیری می‌شود، توجه به حوزه«فین‌تک»هاست.
فین تک چیست؟
فین‌تک معادل Financial technology یا FinTech یاهمان فناوری مالی است که به صنعتی گفته می‌شود که در فضای اقتصادی است. فین تک‌ها به شرکت‌هایی اشاره دارد که با کاربرد تکنولوژی تلاش می‌کنند خدمات مالی را کارآمدترکنند. در یک کلام کاربرد نوآورانه فناوری درارائه خدمات مالی مفهومی عام برای اصطلاح پرکابرد این روزهای اقتصاد ایران است.
شرکت‌های فعال در زمینه فناوری‌های مالی عموما استارت‌آپ‌هایی هستند که تلاش می‌کنند خودشان را درسیستم‌های مالی جابیندازند و شرکت‌های سنتی را به چالش بکشند. بیش از یک دهه ازشروع فعالیت فین‌تک‌ها درسطح جهان می‌گذرد و بر اساس آمارهای جهانی ازسال ۲۰۱۰ تاکنون، بیش از ۵۰ میلیارد دلار در۲۵۰۰شرکت سرمایه‌گذاری شده و در پنج سال گذشته، سرمایه‌گذاری درصنعت فین‌تک، بیشتر بر ارائه خدمات پرداخت درحوزه خرده‌فروشی آنلاین، متمرکز بوده است.
در دوحوزه اروپا و آسیا-اقیانوسیه، میزان سرمایه‌گذاری درحوزه فین‌تک، درسال ۲۰۱۵ با رشد ۷۵ درصدی مواجه شده و به ۳/۲۲میلیارد دلار رسیده است. ۷۸ درصد از این سرمایه‌ها به سمت صنعت بانکداری، ۹ درصد به سمت شرکت‌های مدیریت دارایی و یک درصد به صنعت بیمه سرازیر شده است. حوزه آسیا-اقیانوسیه با اختصاص حدود ۱۹ درصد ازفعالیت‌های تامین مالی جهانی به خود، پس از حوزه آمریکای شمالی، بزرگترین منطقه سرمایه‌گذاری درحوزه فین‌تک به شمارمی‌رود. در این بخش چین با اختصاص ۴۵ درصد سرمایه‌گذاری‌ها به خود، حرف اول را در این منطقه می‌زند و پس از آن، هند با جذب ۳۸ درصد ازسرمایه ۳/۴ میلیارد دلاری سال ۲۰۱۵، درجایگاه دوم قرارگرفته است.
فین تک‌ها در بانکداری
درحوزه فین تک‌ها، ایجاد تحول در صنعت مالی و بانکداری و شکل دهی دوباره به آن با رعایت ۳ اصل کاهش هزینه ها، حذف بروکراسی‌ها و شکستن محدودیت‌های زمانی و جغرافیایی و توانایی هوشمندانه در ارزیابی خطرها و ریسک های احتمالی است. این شرکت‌ها در دنیا روند رو به رشد و یکباره ای داشته اند و بر اساس پیش‌بینی تا سال ۲۰۲۰ بیش از ۲۵درصد بانکداری جهانی توسط استارت‌آپ‌های فین‌تک انجام خواهد گرفت.
درحال حاضراستارت‌‌آپ‌های فین‌تک بسیاری هستند که دارایی‌شان بیشتر از برخی بانک‌های سنتی است. یکی از معروف‌ترین این استارت‌آپ‌ها Pay Pal است که به تنهایی به اندازه هشت بانک قدرتمند آمریکایی دارایی دارد.
فین‌تک در عصر کنونی روزبه‌روز معنای گسترده‌تری پیدا کرده و در عمل برهم‌زننده ۳ نظم موجود در بخش‌های مختلف نظام مالی و پولی اعم از پرداخت‌های خرد، انتقال وجه، وام، مقایسه و فروش آنلاین انواع بیمه‌نامه‌ها، افزایش سرمایه و مدیریت دارایی و حتی در شکل‌دهی به پارادایم‌های جدید مانند واحد پول بیت‌کوین به رسمیت شناخته شده است. با این پیش فرض تعداد راهکارهای آنلاین در زمینه‌های فوق، تبدیل به یکی از مهمترین تهدیدهای بانکداری و سبدگردانی سنتی شده است.
فین تک ها در ایران
کسب‌وکارهای فین‌تک در۹ دسته‌بندی کلی قرارمی‌گیرند و درایران نیز درتمامی زیرشاخه‌های فین‌تک مانند، پرداخت، ارزهای رمزنگاری شده، بیمه، تامین مالی جمعی و… استارتاپ‌های شاخصی فعالیت می‌کنند. بیشترین درصد فعالیت استارت‌آپ‌ها در ایران درحوزه تجارت الکترونیک و کمترین درصد مربوط به تامین مالی جمعی و همچنین رایانش ابری است. همچنین فعالیت استارت‌آپ‌های حوزه مالی و بانکی ۶/ ۲ درصد و حوزه خدمات مبتنی بر موبایل ۸ درصد از مجموع تعداد استارت‌آپ‌ها بوده است. درسطح جهانی، فین‌تک‌ها روی ریل درست خود درحال حرکت‌اند اما در ایران هنوز مشخص نیست این استارت‌آپ‌های کوچک اما قدرتمند چه زمانی بدون دغدغه فیلتر شدن و… می‌توانند کار کنند.
دراین حوزه، آمار دقیقی ازمیزان سرمایه‌گذاری وجود ندارد و با وجود رشد وضعیت در این بخش، آنچه مشخص است اینکه دراقتصاد ایران فین‌تک‌ها فاصله زیادی تا شکوفا شدن ظرفیت واقعی‌شان دارند.
استقبال ضعیف و موانع قانونی
وضعیت این حوزه درایران به شکل دیگری رقم خورده و استارت‌آپ فین‌تکی درحالی وارد کشور شدند که قوانین و مقررات خاصی برای آنها درنظر گرفته نشده بود؛ زیرا همیشه حرکت به سمت تکنولوژی‌های نو درایران با کندی روبه‌رو بوده و این مساله گریبان تمام استارت‌آپ‌های ایران را گرفته است.
مهمترین چالشی که فین‌تکی‌ها درایران با آن روبروهستند رگولاتوری و قانون‌گذاری است. تعدادی از استارتاپ‌های شاخص فین‌تکی نیزبه دلیل همین مشکلات درسال ۱۳۹۶ به یکباره توسط دادستانی فیلتر شدند که پس ازپیگیری این کسب و کارها مجددا رفع فیلترشدند. بانک مرکزی در اولین موضع گیری خود در شهریور ۹۵ نسبت به فین‌تک‌های پرداختی، اعلام کرد که فعالیت‌ها ایجاد ارزش می‌کند.
فین تک‌ها؛ ازتقابل تا رفاقت با بانکها
برای توجه به اینکه حوزه بانکی یکی ازمهمترین بخش های اقتصاد ایران است، فین‌تک‌ها می‌توانند در این بخش بسیار کاربردی ومورد بررسی قرار داشته باشند.
دراین بخش با توجه به بالا بودن ضریب نفوذ خدمات بانکی وسرعت بالای انتقال وجه در سیستم بانکی و از سوی دیگر تعداد بالای شعب سیستم بانکی ایران می توان با کمک فین‌تک‌ها، تفاوت در روش‌های درآمدزایی، کارمزدها و… ایجاد کرد و خدمات دهی را نیز توسعه داد.
اما با وجود این محاسن، درابتدای ورود این فناوری های مالی وحتی هم اکنون، تقابل‌هایی دیده شده و می‌شود که مانع از بلوغ این حوزه شده است. هرچند برخی از این تقابل ها در ادامه مسیر تبدیل به رفاقت شده است و موانع رو به حل است اما باید این آسیب شناسی را کرد که چرا هنوز درک دقیقی از فین‌تک ها در بخش بانکی شکل نگرفته است؛ حتی اگر بدانیم بیشترین فین تک ها در همین بخش فعال شده است!
فین تک جایگزین نیست
همراهی مشروط و شراکتی شبکه بانکی در برخی بخش‌های حضور فین تک ها، باعث این شد که پیشرفت‌هایی احساس شود اما درعمل عدم همکاری‌هایی هم وجود دارد که برای توسعه این کسب و کارها مانع تراشی می‌کند و با حس رقابت توجیه می‌شود.
با وجود اینکه فين تك مى تواند تكميل كننده خدمات بانك ها و موسسات مالى باشد و هرگز نمی‌توانند به عنوان جايگزين و رقيبى براى آنها مطرح شوند، بعضا نگاه‌های رقابتی در این حوزه وجود دارد. مخاطب اصلی و بیشترین افرادی که از فين تك استفاده می کنند، كسب و كار هاى كوچك هستند اما در عین حال می‌توانند برای كسب و كارهاى بزرگ و حتى ارتباط بين كسب و كار ها نيز كاربرد داشته باشند .
همین موضوع باعث برداشت‌های متفاوت شده و روند را به شکل موجود پیش برده است . فین‌تک‌ها در بخش بانکداری یا بیمه که به عنوان بخش‌های بالقوه کسب‌وکار شناخته می‌شوند راه‌حل‌هایی هستند که به فرایندهای پشتیبانی از کسب‌وکارها اشاره دارند مانند اطلاعات مالی، پرداخت‌ها، سرمایه‌گذاری، تامین مالی، مشاوره و فرایندهای حمایت متقابل.
دسته دیگر آنهایی هستند که با تمرکز بر بخشی از مشتریان در حوزه‌هایی مانند بانکداری خرد، بانکداری اختصاصی و بانکداری شرکتی کارمی‌کنند. فرم تعاملی هم کارکرد دیگر فین تک‌هاست که در کسب‌وکار با کسب‌وکار (B2B)، کسب‌وکار با فرد (B2C)، مشتری با مشتری (C2C) کارائی دارد. درمجموع می‌توان اینگونه گفت که فین تک ها راه‌حل‌هایی هستند که با توجه به موقعیت بازارشان گستره وسیعی را شامل می‌شوند.
با ذکر این توضیح می توان گفت که هر چند پرداخت موبایلی، یکی از پرطرفدارترین و در عین حال پرکاربردترین حوزه‌های فین‌تک است اما استفاده از گجت‌های هوشمند در کنار بستر اینترنت که این روزها در دسترس همگان قرار دارد باعث شده تا کسب‌وکارهای متعددی به سمت توسعه‌ی زیرساختی برای تسهیل انتقال پول بروند. برای مثال بسیاری از سرویس‌های پیام‌رسان در کنار رسالت اصلی خود که همانا انتقال پیام است، امکان ارسال پول را بدون درگیر شدن با جزئیات بانکی و تنها از طریق بستر ارتباطی موجود فراهم می‌کنند. ظرفیت مالی این حوزه در سال‌های اخیر رشد فزاینده‌ای داشته، به‌طوری که حجم بازار پرداخت موبایلی در سال ۲۰۱۸ بیش از ۹۳۰ میلیون دلار و برای سال آینده‌ی مبلغی بیش از یک میلیارد دلار پیش‌بینی شده است.
اما درمقابل این حوزه خطرات احتمالی هم دارد که در مقوله خلع قانونی گنجانده می‌شود؛ بدان معنا که شرکت‌های فین‌تک در بسیاری حوزه‌ها خدمات جدیدی ارائه می‌دهند و ممکن است مدل‌های تجاری متفاوتی داشته باشند. این سرعت پیشرفت و تغییرات باعث می‌شود در برخی حوزه‌ها خلع قانونی به وجود آید یا افراد ندانند چه قوانینی وجود دارد و چه حقوقی دارند.
آینده فین تک
در کل می‌توان اینگووه تفسیر کرد که مشکلات و چالش‌های بسیاری بر سر راه فین تک‌ها وجود دارد که باعث کندی روند پیشرفت آنها شده است.
در این بخش مهمترین مشکل عدم وجود یک تعریف روشن و واضح از فین تک است. تعریف مدیران ارشد شبکه بانکی فاصله زیادی با تعریف یک استارتاپ از فین تک دارد و در ادامه، مدل کسب وکاری بانکها و استارتاپ‌های فین تک را تحت الشعاع قرار می‌دهد. اما درمجموع و با مرور وقایع این حوزه، می‌توان گفت که فین تک ها روندی رو به رشد دارند و با استقبال فوق‌العاده مردم از خدمات پرداخت آنلاین و تمایل شرکت‌ها به رویکردهای جدید مدیریت مالی، دوران شکوفایی و رشد صنعت فین‌تک بیش از امروز در راه است و هیچ صنعتی نمی‌تواند از ان گریزی داشته باشد.
رشد سریع حوزه‌ی فین‌تک، نه‌تنها بسیاری از کارآفرینان و مدیرعاملان را به هیجان آورده، بلکه مردم کوچه و خیابان را هم تحت تأثیر قرار داده است. تنوع ارزهای رمزنگاری‌شده، توجه به موضوع بلاک چین ،NFC راه‌های جدید و جالبی را برای انتقالات مالی خلق کرده اند که موفقیت عظیم پوشیدنی‌های فین‌تک را رقم خواهد زد.
بر همین اساس با نگاهی رو به جلو در ایران باید مانند عرصه های جهانی به افزایش قوانین و مقررات در این بخش توجه جدی داشت و از رگولاتورها خواست که تلاش کنند خودشان را با این تغییرات هماهنگ کنند.
دیدن محدودیت‌های حوزه فین تک
اما در نهایت باید موانع حوزه فین تک ها را هم مد نظر داشت و به این بخش هم پرداخت . در حوزه فین تک ها منابع انسانی
یک چالش مهم است که با دستمزدهای پایین کار می‌کنند. جوانی این شاغلان در فضای فین‌تک ایران هم موضوع دیگری است که علاوه بر محاسن خود، محدودیت‌هایی هم می‌سازد. جوان بودن در میان بنیان‌گذاران هم دیده می‌شود و ۷۴ درصد بنیان‌گذاران نیز در این بازه سنی قرار دارند. بیش از نیمی از بنیان‌گذاران استارت‌آپ‌های فین‌تک ایران مدرک کارشناسی ارشد دارند و از نظر تجربه کاری ۴۴ درصد بنیان‌گذاران استارت‌آپ‌های ایران بالای شش سال و کمتر از ۱۰ سال تجربه دارند.
آمارها در این بخش نشان می‌دهد استارت‌آپ‌های فین‌تک ایران بخشی به‌شدت مردانه هستند و هنوز پرداخت اینترنتی در خریدهای اینترنتی به صورت کامل جا نیفتاده است؛ چرا که تجارت الکترونیک در ایران سیر صعودی داشته اما هنوز هم فقط یک درصد خریدها در کشور به‌صورت آنلاین انجام می‌شود.
از سوی دیگر اعتماد کم به اپلیکیشن‌های مستقل که در نظرسنجی‌های این حوزه مشخص شده ، نشان می‌دهد ۷۱ درصد افراد به‌واسطه بانک یا شرکت‌های پرداخت به اپلیکیشن‌های فین‌تک اعتماد می‌کنند.
دراین حوزه بانک مرکزی وسایر نهادهای تنظیم‌گر بازارپولی وبانکی با مانع‌تراشی و فیلترکردن وجلوگیری از فعالیت این استارت‌آپ‌ها و کندی خود درتصویب آیین‌نامه‌های جدید برای فعالیت قانونی در این حوزه، تنها ممکن است موفق شوند که این روند را اندکی به تأخیر بیندازند. تکنولوژی، خصوصاً آنجا که به‌راحتی و مطلوبیت بیشتر برای کاربر نهایی منجر شود، مانند آب جاری از قله کوه است و بدون وقفه و معطلی، مسیر حرکت خود را پیدا می‌کند.
از همین رو«تصویب قوانین و مقررات مربوط به محدوده فعالیت‌های فین‌تک‌ها»، «وضع سیاست‌های تشویقی برای گسترش فعالیت فین‌تک در تمامی حوزه‌های مالی»، «تقویت نهادهای نظارتی بر فعالیت‌های صنعت فین‌تک(سایبری-غیرسایبری)» و «ارائه آموزش‌ها برای افزایش آگاهی به ویژه فعالان اقتصادی از قابلیت‌های این صنعت» را می‌توان از مهمترین اقداماتی دانست که باید در این حوزه پیگیری شود.
صدمه فین‌تک‌ها از قوانین و تغییرات
محمد جلالیان کارشناس پرداخت الکترونیکی در تحلیل وضعیت فین تک ها اعتقاد دارد: وقتی بازیگران بزرگی مانند بانکها و PSP ها از این ورود متأثر می‌شوند، استارتاپ‌های فین تکی هم قطعاً تحت تأثیر رگولاتور قرار خواهند گرفت.
او می‌گوید: ایران شبکه بانکداری و پرداخت الکترونیکی خاص خود را دارد؛ یعنی یک سیستم حاکمیتی دارد و بانک مرکزی در قالب سوئیچ‌های متعددی چون شتاب، شاپرک، پایا، ساتنا و غیره مستقیماً در لایه سرویس آنها ورود می‌کند.
او تاکید دارد:فین تک در ایران هیچ فرق اساسی با دنیا ندارد و تنها تفاوت آن،اضافه شدن یک پارامتر مهم به نام رگولاتوری است که به مدل کسب و کار شرکت‌ها و نوع فعالیت آنها جهت می‌دهد.
سایه او تاکید کرد: استارتاپ‌های فین تک توان مالی بالایی ندارند و ممکن است توسط psp ها صدمه ببینند و در حالتی بدتر توسط رگولاتور محو شوند و فقط کافی است بگویند مجوز فعالیت ندارند که این باعث قطع شدن تمام سرویس‌های آنها می‌شود.
او در حوزه راهکار هم گفت: تجربه جهانی نشان می‌دهد برای تعامل با فین تک‌ها نیازی به قوانین و مقررات نیست؛ استارتاپ‌های فین تک چون بازیگران بخش خصوصی هستند و منابع مالی زیادی در اختیار ندارند خودشان هزینه و فایده می‌کنند که آیا فعالیت آنها سودآوری دارد یا نه و در طول زمان به خود اصلاحی می‌رسند.
دراین خصوص بانک مرکزی با اشاره به اهمیت فین‌تک‌ها و لزوم تعریف چارچوبی برای مسئولیت‌پذیری در کسب و کارهای نوپای بانکی اعلام کرده که باید از طریق رگولاتور نظارت‌های دقیق و متشکلی بر اساس تعریف ساختارهای جدید ایجاد شود.
بانک مرکزی پیش از این وعده داده بود که برای فعالیت فین‌تک‌ها در حوزه‌های پرداخت مجوزی صادر نخواهد کرد و ناظر شبکه پولی و بانکی از طریق تعریف چارچوبی به منظور ارزیابی عملکرد شرکت‌های پرداخت، نظارت بر فین‌تک‌ها را از طریق شرکت‌های PSP راهبری خواهد کرد و از این طریق ریسک فین‌تک را به مجری PSP منتقل می‌کند.
حضور فین تک‌های ایران در حوزه پرداخت
نیما نامداری کارشناس بانکداری الکترونیک هم در خصوص فعالیت فین‌تک ها در اقتصاد ایران معتقد است که سه چهارم فین تک‌های ایران در حوزه پرداخت فعال هستند. او گفت: اگر بانکها بخواهند سرویس های متنوع ارائه دهند باید به بازیگران بیرونی متکی باشند و برای اینکار پلت فرم داشته باشند.
وی وضعیت مدل درآمدی درنظام بانکی را برعکس حوزه پرداخت دانست و ادامه داد: در حوزه بانکی، انواع حوزه های کار و شیوه های نوآوری وجود دارد اما هنوز گام جدی برای فین تک ها برداشته نشده و علت آنهم این است که بانک ها اغلب قدمت بالایی دارند و سالخورده هستند و همین موضوع محافظه کارشان کرده است.
وی در توضیح فین تک های غیرپرداخت تأکید کرد: منظور از فین تک غیرپرداخت، شرکت هایی است که در حوزه پی اف ام، اعتبارسنجی و اعتباری، کیف پول بانکی کار می کنند؛ بعبارت دیگر هر فین تکی که اصلی ترین فعالیتش کارت بانک نیست، فین تک غیرپرداخت محسوب می‌شود.
