سلماس شهری در آذربایجان غربی با قدمتی بالغ بر ده هزار سال سکونت انسان در دشتهایش و دارای قدیمی‌ترین روستای مسکونی ۹ هزار سال قبل به نام کول تپه، هم اکنون نیز به عنوان اولین شهر شطرنجی ایران معروف است.
شهرستان سلماس بعنوان تنها شهر شطرنجی آذربایجان غربی و اولین شهر شطرنجی ایران، از زمان زلزله ۱۳۰۹دیلمان با نمادها و المان‌های شهری با قدمت خود همواره مورد توجه سلماسیان و گردشگران این شهر بوده است.
الگوی شهرسازی شطرنجی با برخورداری از جانمایی منظم و تقسیم مناسب قطعات زمین شهری به دلیل جلوگیری از هدر رفتن زمین به گزینه نخست تبدیل شده و از الگوهای معمول در بسیاری از شهرهای جهان است و از نمونه های مشخص امروزی اینچنین الگویی می‌توان به شهرهای لوس آنجلس، سالت لیک سیتی درآمریکا، تورنتودر کانادا و شهر سلماس در ایران اشاره کرد.
به گزارش رتبه آنلاین، دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی، نویسنده کتاب تاریخ ۱۰هزار ساله سلماس در خصوص تاریخچه احداث این شهر به خبرنگار ایسنا گفت: سلماس شهری در آذربایجان غربی با قدمتی بالغ بر ده هزار سال سکونت انسان در دشتهایش و دارای قدیمی ترین روستای مسکونی نه هزار سال قبل به نام کول تپه پس از چندین بار جابجایی نقاط شهری بالاخره در قالب شهر دیلمقان به حیات خود ادامه داد ولی در شب ۱۶ متصل به۱۷ اردیبهشت ۱۳۰۹ در اثر زلزله ۷٫۲ ریشتری کامل تخریب شد.
ملک زاده افزود: ۲۶ اردیبهشت ۱۳۰۹ مهندسین برای مطالعات طبقات ارضی و تعیین میزان خسارات و مخارجات لازمه وارد دیلمقان شده و شروع بکار کردند و در آن روزها مقرر شد چون اهالی سلماس به زادگاه خود علاقمند هستند بنای شهر در همان محل قدیم شهر شروع شود.
وی بیان کرد: دو نفر مهندس زمین شناس آلمانی نیز جهت احداث شهر وارد منطقه شده و قسمت های مختلف منطقه سلماس را بررسی کردند و اراضی اهرنجان را برای احداث شهر جدید مناسب تشخیص دادند و طراحی نقشه شهر نیز به مهندس اسداله خان محوّل شد.
ملک زاده در خصوص تاریخچه احداث شهرهای شطرنجی در معماری شهری یادآور شد: کل شهرهای باستان به جهت موضوع دفاعی به صورت «لابیرانت» بوده‌اند تا دشمن در کوچه پس کوچه های آن معطل شود. با اغاز قرن بیستم به تدریج شهرها هم از دیوارها و خندقهای اطراف بیرون امدند و هم لزوم احداث خیابانهای بزرگ مورد توجه قرار گرفت.
نویسنده کتاب تاریخ ۱۰هزار ساله سلماس اظهار کرد: با توجه به اینکه پس از زلزله دیلمقان و تخریب صد در صدی شهر، لزوم احداث شهر جدید بجای آوار برداری مورد توجه قرار گرفت، تیپ جدید و مدرن شهرسازی که همان شرنجی بود توسط مهندس “اسدالله خان” پیاده شد؛ از محاسن این ساختار می‌توان به این نکته اشاره کرد که تمام خدمات شهری در مکان‌های مناسب با کمترین مسیر پیش بینی می‌شوند و این امر موجب صرفه جویی در زمان در احداث شهر نیز می‌شود.
ملک زاده تصریح کرد: در این شیوه شهرسازی فضاهای مذهبی، آموزشی و بهداشتی با طول مسیر پیاده مشخص بنابر ضوابط زمان خود طراحی شده است، بطوریکه با توجه در معرض دید بودن تمام خانه‌ها و ادارات و بناهای عمومی، هیچ بنایی از دید خارج نمی‌شود و به راحتی سهل الوصول است.
وی با بیان اینکه این شیوه شهرسازی در زمان خود ایده بسیار جالبی بود که مهندسان شهرسازی آن دوران استفاده کرده‌اند، عنوان کرد: از دیگر محاسن شهرسازی این شهر شطرنجی بودنش است زیرا که در عصر حاضر با ورود خودرو در شهرها ترافیک شهری نیز ایجاد شده است ولی با شطرنجی بودن سلماس این معضل کمتر دیده می‌شود، بطوریکه می توان از چهار مسیر متفاوت به مکان مورد نظر رسید.
این مورخ تاریخ سلماس تصریح کرد: بالاخره روز ۱۰ خرداد ۱۳۰۹ کلنگ احداث شهر بدست “علی منصور” والی آذربایجان جدید در یک کیلومتری دیلمقان در محل فعلی شهر سلماس با نقشه صحیح شهر سازی و مهندسی و به صورت شطرنجی در روی زمینی به مساحت یک میلیون مترمربع بر زمین زده شد و به هر یک از اهالی شهر ویران شده سلماس قطعه زمین مناسبی جهت خانه‌سازی و اسکان داده شد.
وی افزود: در مدت چهار ماه در اثر جدیّت مسئولین امر شهری با ۳۶ خیابان، ۴ میدان اصلی در مرکز شهر و ۴ میدان در فواصل یکسان در فواصل دور به شکل کاملا زیبا و متضمّن ۱۷۰۰ خانه با مساجد و حمامّهای کافی و تعداد بیشماری مغازه و دکاکین بنا شد و نام شهر جدید را شاهپور نهادند و به تدریج جهت ترمیم خرابی دهات همّت گماردند.
این مورخ سلماسی با انتقاد از بی توجهی مردم ومسئولین نسبت به آثار تاریخی شهر، خاطرنشان کرد: مسئولین شهر اصلا نه دیدی به گذشته دارند و نه دیدی به اینده و فقط در زمان حال زندگی خود و شهروندان را می‌بینند اما واقعیت این است که با توجه به اینکه اکثر اثار سلماس در زلزله ۱۳۰۹دیلمان نابود شده‌اند، می‌توان با حفظ هویت و نقشه قدیمی شهر سلماس، تاریخ را به آیندگان انتقال داد و از این راه به معرفت افزایی نسل جوان کمک کرد.
