علی دینی ترکمانی
در شهریور ماه سال گذشته، دولت اعلام کرد که از این پس، مبادلات تجاری با کشورهای چین و روسیه به روبل و یوان انجام خواهد شد تا بازار ارز کنترل شود. اخیراً نیز اعلام شد، که آمار واردات و صادرات به یورو نیز ثبت خواهد شد تا احتمالاً از وزن اثرگذاری دلار در بازار ارز کاسته شود.
تجربه ماه‌های گذشته نشان می‌دهد که کنترل تلاطم بازار ارز در شرایطی که موتور انتظارات بر اثر تشدید تنش‌های منطقه‌ای و جهانی فعال می‌شود، از طریق تسویه حساب‌های تجاری به یوان و روبل با کشورهای مذکور، امکان‌ناپذیر است. زیرا، اولاً، سهم مبادلات تجاری با این دو کشور از کل مبادلات تجاری ایران خیلی بالا نیست؛ ثانیاً، دلار هنوز پول اصلی نظام اقتصاد جهانی است و به این اعتبار در میان ارزها، ذخیره اصلی جهانی است. بنابراین، وقتی موتور انتظارات فعال می‌شود، تقاضای سفته بازانه برای دلار نیز فعال می‌شود که تأثیر آن بر افزایش نرخ دلار بسیار بیشتر از تأثیر مبادلات دوجانبه بر کاهش تقاضای واقعی برای دلار است.
نظام مبادلات دوجانبه با روسیه و چین، به معنای بازی در زمین اقتصادی و ارزی این کشورهاست. اگر منافعی داشته باشد، بیشتر عاید این کشورها می‌شود که در پی جااندازی پول ملی خود به‌عنوان پول جهانی هستند. این مسئله به‌ویژه در مورد چین صادق است که از طریق روابط تجاری دوجانبه با کشورهای مختلف، در پی قرار دادن یوان در کنار دلار و یوروست. در حال حاضر چین با بیش از ۵۰ کشور روابط بانکی را برقرار کرده که اجازه می‌دهد، گردشگران چینی با کارت عابر بانک یوان، در کشورها هزینه کنند. طبیعی است هر چه تعداد کشورها بیشتر شود، به معنای افزایش قلمروی جغرافیایی یوان به‌مثابه ارز مورد قبول جهانی است.
بت آمار واردات و صادرات به یورو در کنار دلار، از منظر ساماندهی بازار ارز یا جایگزین سازی یورو به جای دلار، اقدامی بی‌ثمر است. در عرصه‌ی جهانی هنوز دلار واحد اصلی ثبت آمارها و همین‌طور تسویه حساب‌های بین‌المللی میان اقتصادها و بانک‌هاست. جایگزین سازی ارزی دیگر به جای دلار زمانی ممکن می‌شود که دلار بر اثر تضعیف جدی اقتصاد آمریکا، اثربخشی خود در تسویه حساب‌های بین‌المللی و ذخیره جهانی را از دست بدهد. همان‌طور که پوند استرلینگ انگلستان بعد از جنگ جهانی دوم جای خود را به دلار داد. چنین اتفاقی چندان دور از انتظار نیست ولی نه از طریق اقدام یک جانبه کشوری با ظرفیت اقتصادی کوچکی در جهت جایگزین سازی یورو به جای دلار. این اتفاق مستلزم طراحی و معماری نوین نظام ارزی جهان است که در حیطه تصمیم‌گیری قدرت‌های بزرگ اقتصادی است مانند، تصمیم‌گیری در مورد جایگزین سازی دلار به جای پوند در مذاکرات برتون وودز میان آمریکا و انگلستان و در پی آن تأسیس بانک بین‌المللی‌ترمیم و توسعه (بعداً بانک جهانی) و صندوق بین‌المللی پول.
خلاصه کلام این‌که تلاش‌ها برای جایگزین سازی ارزی دیگر به جای دلار اگر نفعی داشته باشد، عاید کشورهایی چون چین و روسیه می‌شود که در عرصه اقتصاد جهانی، قدرت‌های جدید محسوب می‌شوند. هزینه‌های چنین تلاشی نصیب اقتصاد ایران می شود که عبارت است از: افزایش هزینه مبادله ارزی، درگیری بیشتر با قدرت دارنده ذخیره اصلی جهانی و قدرت‌های همسوی با آن، افت عملکرد اقتصادی و در تحلیل نهایی ناتوانی در کنترل تلاطم‌های ارزی که بند نافش با دلار گره‌خورده است.
