صنعت نساجی و پوشاک ایران در یک کلام حال و روز خوبی ندارد. صنعتی هم که در حوزه تولید وضعیت خوبی نداشته باشد ، صادرات مناسبی را هم تجربه نخواهد کرد. نساجی در ایران بیش از دو دهه است به حال نزار افتاده و هرنسخه‌ای برایش می‌پیچند، حال این بیمار کهنسال را خوب نمی‌کند.
تاریخ نساجی در ایران اما قدمتی بالا دارد و از سابقه‌ای ۴هزار ساله درتولید سنتی و 94 ساله در تولید صنعتی بهره‌مند است.
برخی از کارشناسان این صنعت معتقدند که در این حوزه باید عطای این صنعت را به لقایش ببخشیم و خیال خودمان را با واردات راحت کنیم؛ چون تولید ایرانی قادر به رقابت با تولیدات خارجی نیست. در این خصوص کارشناسان می‌گویند اگر امروز فرصت حضور فعال در صنعت طراحی مد و پوشاک را از دست بدهیم، باید برای همیشه با این صنعت خداحافظی کنیم.
همین تفکرات غالب هم باعث شده تا روند وارداتی این حوزه از صادراتی آن پیشی بگیرد و بازار در اختیار خارجی ها قرار داشته باشد. با این حال طرفداران پروپاقرص این صنعت که هر از گاهی هم فریاد اعتراضی سرمی‌دهند که به داد «بیمار کهنسال» برسید، کم نیستند.
میان این دو گروه که کارزارشان عمدتا به جنگ زرگری تولیدکننده و دولت برمی‌گردد، کارشناسان هم دقیقا در دو سرهمین دو طیف قرار دارند. آنها هم به سان داوران مسابقه‌ای که ست به ست ادامه می‌یابد، تیم خود را تشویق می‌کنند.
نتیجه این می‌شود که صنعت نساجی کشور همسایه یعنی ترکیه راه درست را پیدا می‌کند و آنچنان تولید می‌کند که نه تنها بازارهای صادراتی ایران بلکه بازار داخلی ایران هم مملو از پوشاک و محصولات نساجی ترکیه می‌شود. اتفاقی که در یک دهه گذشته، به صورت خزنده آغاز شد و حالا کمتر فروشگاه پوشاکی در سراسر ایران می‌توان یافت که ردی از پوشاک و منسوجات ترکیه در آن نباشد.
در این حوزه نبود طراحی و مد، پایین بودن بهره‌وری، وجود تعرفه‌های ترجیحی در بازارهای صادراتی ایران برای رقبا و ظرفیت پایین شرکت‌های تولیدی و کوچک بودن آنها از جمله دلایلی بوده است که برخی مشکلات عمده پیش روی صادرات پوشاک ایران شده است.
وضعیت تجارت پوشاک در یک دهه
یک بررسی که ۱۰ سال گذشته صادرات پوشاک ایرانی را مد نظر قرار داده در این خصوص آمار می‌دهد که صادرات پوشاک ایران از نظر حجمی و ارزش حدود سه برابر کاهش یافته است. در تمام این سال‌ها بازار هدف برای پوشاک ایرانی به چند کشور همسایه محدود شده و در این سال‌ها کشورهایی مانند عراق، افغانستان، قرقیزستان، آذربایجان و ترکمنستان عمده بازار واردات پوشاک از ایران بوده‌اند. البته در برخی سال‌ها کشورهای دیگری مانند پاکستان، امارات، گرجستان و آذربایجان نیز در لیست این کشورها قرار داشته‌اند اما ظرف دو سال گذشته جای آنها در بازارهای صادراتی ایران خالی بوده است.
افت 3 برابری صادرات پوشاک
مروری بر آمارهای صادراتی گویای این است که وضعیت کشور در حوزه صادرات پوشاک در سال‌های گذشته به طور دائم روندی رو به افول را طی کرده و شاید بتوان گفت نقطه اوج آن سال ۱۳۸۸ بوده است. در مدت ۱۰ سال گذشته صادرات انواع پوشاک ایرانی از ۱۰ هزار و ۸۰۰ تن در سال ۱۳۸۵ به ۳۸۰۰ تن در سال ۱۳۹۵ رسیده و حدود سه برابر کاهش یافته است.
از نظر ارزش نیز در شرایطی که حجم این صادرات در سال ۱۳۸۵ معادل ۱۳۰ میلیون دلار بوده در سال ۱۳۹۵ این رقم به ۴۶.۲ میلیون دلار رسیده است.
همچنین طبق مستندات در سال ۱۳۹۵، ۶۳ درصد پوشاک ایران به عراق، ۲۲ درصد افغانستان، ۳ درصد قرقیزستان، ۳ درصد ترکمنستان و ۲ درصد آذربایجان صادر شده است.
رشد شش برابری واردات پوشاک
در شرایطی که صادرات ایران در حوزه پوشاک روز به روز کمتر می‌شود، واردات وزنی در این سال‌ها بیش از شش برابر رشد داشته است؛ بدین ترتیب در شرایطی که در سال ۱۳۸۵، میزان واردات پوشاک حدود ۱۰۰۰ تن بوده، این رقم در سال گذشته (۱۳۹۵) به ۶۲۰۰ تن رسیده است. از نظر ارزش نیز در سال ۱۳۸۵ پنج میلیون و ۸۵۵ دلار کالا وارد کشور شده که این رقم در سال ۱۳۹۵ بیش از ۱۰ برابر افزایش یافته و به ۶۰ میلیون دلار رسیده است.
در سال گذشته چین، ترکیه، هند، ایتالیا و انگلیس اصلی‌ترین صادرکنندگان پوشاک به ایران بوده‌اند. در سال‌های قبل از آن نیز کشورهایی مانند امارات، آلمان، بلژیک، ایتالیا، سوئیس، اسپانیا، امارات متحده عربی نیز در جدول صادرکنندگان عمده پوشاک به ایران جای گرفته‌اند.
اما صادرات جهانی پوشاک در سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۶ نیز با رشدی دو برابری مواجه شده و از ۲۴۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۴ به ۴۳۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۶ رسیده است.
در سال ۲۰۱۶ میلادی، چین، بنگلادش، ایتالیا، آلمان و ویتنام عمده صادرکنندگان پوشاک جهان بوده‌اند اما در این سال‌ها صنعت پوشاک کشور با دشواری‌های بسیار مواجه بوده و بر همین اساس فعالان این عرصه انتقادات زیادی را مطرح کرده‌اند.
به استناد آمارها در سال گذشته در کشور بیش از ۳۰۰ هزار تن پوشاک تولید شده که این رقم از سال ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۵ ثابت بوده است. در سال‌های قبل از آن نیز در طول پنج سال از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ میزان تولید پوشاک در کشور از ۲۸۳ هزار تن به ۳۰۰ تن رسیده است.
فرصت‌های بالقوه برای پوشاک ایرانی
تولید پوشاک با کیفیت در ایران کم نیست و می تواند براحتی در مسیر صادرات قرار گیرد . بسیاری از تولیدات خارجی که در داخل وجود دارد تولیدات ایرانی هستند که با برند خارجی به فروش می رسد . اما در عمل پوشاک ایران چیزی از تولیدات کشور چین کم ندارد و با تبلیغ مناسب در کشورهای همجوار می توان سهم صادرات را افزایش داد.
در این حوزه مرکز مشاوره تخصصی ایران برای اولین بار در کشور با مطالعات میدانی در بازارهای کشورهای مختلف ، اطلاعات خریداران پوشاک ایرانی را در کشورهای همجوار شناسایی کرد و با توجه به بررسی های صورت گرفته بازار هدف پوشاک ایران در بازارهای افغانستان ،عراق، کویت ،سوریه، بحرین، عمان و کشورهای اسیای میانه ( اذربایجان – ترکمنستان و…… ) اعلام کرد.
اما در عمل یک حساب سرانگشتی از میزان واردات و صادرات محصولات نساجی گویاست که واردات با رشد ۳۶ درصدی نسبت به سال قبل همچنان سهم بزرگ‌تری را در مبادلات تجاری صنعت نساجی به نسبت صادرات به خود اختصاص می‌دهد. همین آمار درک این واقعیت تلخ را بیشتر می‌کند که بازار نساجی و پوشاک ایران بازاری خارجی است تا داخلی.
مهدی یکتا عضو اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان صنایع نساجی و پوشاك در این خصوص با اشاره به اینکه صنایع نساجی و پوشاک سومین رتبه صادرات غیرنفتی کشور در سال‌های اخیر را به خود اختصاص داده بودند معتقد است که محصولات نساجی، پوشاک و انواع کفپوش‌ها به خارج از کشور صادر شده و از کل صادرات صورت گرفته بخش اعظمی به صادرات نخ و پارچه، پوشاک و فرش و کفپوش اختصاص داشته است.
به گفته یکتا، میزان صادرات مربوط به چرم و کیف و کفش نیز در برخی موارد جزو این آمار گنجانده می‌شود که رقم ذکر شده برای کل صادرات نساجی، بدون لحاظ ارزش صادرات صورت گرفته در حوزه‌های مذکور اعلام شد.
وی عمده بازارهای هدف صادراتی ایران در حوزه صنایع نساجی و پوشاک را کشورهایی نظیر، عراق، افغانستان، آسیای میانه و پس از آن برخی از کشورهای شرق آسیا عنوان کرد.
مقایسه صنعت ایران و ترکیه
صنعت نساجی ایران و همتای ترک آن تا همین چند دهه پیش وضعیتی تقریبا مشابه یکدیگر داشتند. حتی در دوره‌هایی صنعت نساجی ایران بسیار جلوتر از رقیب خود در کشور همسایه بود. با این حال وضعیت اقتصادی ایران و ترکیه طی ۳۰ سال اخیر و سیر تحول صنعت نساجی و پوشاک این دو کشور طی این مدت، سبب شد تا ترکیه از ایران در این صنعت جلو بیفتد.
آنطور که کارشناسان می‌گویند، یکی از عوامل تأثیرگذار در توسعه صنعت نساجی و پوشاک ترکیه توجه ویژه دولت به این صنعت و افزایش سرمایه‌گذاری در این بخش بوده است.
واقعیت این است که فرصت‌های سرمایه‌گذاری در ترکیه به علت روند گسترده خصوصی‌سازی، بسیار مورد توجه سرمایه گذاران قرار گرفته و در این زمینه مشارکت سرمایه‌گذاران خارجی را نیز افزایش داده است. هرچند دولت ترکیه هم با تسهیل فضای رقابتی، هم از تولیدکنندگان خرد و هم از صاحبان سرمایه خرد حمایت کرده که یکی از دلایل توسعه این صنعت در این کشور به شمار می‌رود.
هرچند در این کشور می‌توان صاحبان سرمایه‌های کلان را یافت، ولی این به معنای عدم فعالیت سرمایه‌گذاران خرد نیست و این سرمایه‌گذاران نیز با همه توان خود با هولدینگ‌ها و شرکت‌های بزرگ رقابت می‌کنند.
حجم سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی صورت گرفته در ترکیه بسیار بیش از ایران است و این مسئله گواهی بر توانمندی ترکیه در جذب سرمایه خارجی است.
حالا این شرایط را با وضعیتی که صنایع ایران با آن موجه هستند، مقایسه کنید. در ایران با وجود اینکه صنعت نساجی از نظر اشتغالزایی پس از صنعت نفت قرار دارد ولی همچنان با مشکلاتی نظیر بهره بانکی، قاچاق کالا، قدیمی بودن ماشین‌آلات و تکنولوژی،ضعف برندسازی و کمبود نقدینگی مواجه هستند.
ایده‌هایی که بها داده نمی‌شود
اگرچه چندی پیش دولت با اعلام تجمیع ۳۰۰ واحد پوشاک در شهرکی تحت عنوان شهرک پوشاک به دنبال حمایت از این صنعت است، اما بنا به گفته کارشناسان آنچه صنعت نساجی و پوشاک کشور را با عقب ماندگی مواجه کرده، دور ماندن از فناوری‌های جدید،طراحی و برندسازی است.
البته هنوز هم هستند کارشناسانی که بعد از سه دهه آزمون و خطا به دولت توصیه می‌کنند که جلوی واردات را بگیرد و با قاچاق مبارزه کند، اما بررسی تجربه‌های جهانی از جمله تجربه ترکیه نشان می‌دهد که آنچه صنعت نساجی این کشور را در منطقه اول کرد و راه به بازارهای جهانی بازکردن، حمایت از صنعت طراحی مد، پوشاک و پارچه بود.
هرچند مصرف محصولات نساجی و پوشاک رابطه مستقیمی با درآمد سرانه مردم یک کشور و قدرت خرید آنها دارد، اما بررسی‌ها از بازار داخلی نشان می‌دهد تنوع و ارزانی پوشاک خارجی اعم از وارداتی و قاچاق نسبت تولیدات مشابه داخلی عامل گرایش مصرف کننده‌ها به خرید این کالاهاست.
در واقع صنعت طراحی مد و لباس، صنعتی است که کمتر مورد توجه قرار گرفته در حالی که امروزه بسیاری از برندهای مطرح دنیا، تولید را به کشورهای دیگر سپرده و به برندسازی و طراحی روی آورده‌اند.
همکاری خارجی برای صادرات پوشاک
در این خصوص افسانه محرابی مدیرکل دفترصنایع نساجی وزارت صنعت، معدن و تجارت با اشاره به استفاده از فناوری، دانش و ماشین‌آلات روز جهان و همچنین صادرات محصولات تولید شده خارجی در ایران با برند ایرانی به بازارهای جهانی گفته است: برای عملیاتی کردن ماده 3 دستورالعمل ساماندهی واردات پوشاک و با هدف انتقال دانش فنی و مهارتی در زمینه طراحی و مد، ورود به زنجیره جهانی ارزش و پیوستن به بازارهای بین‌المللی، نخستین گام بلند و جدی در صنعت نساجی ایران برداشته شد.
وی با اشاره به همکاری معاونت توسعه کارآفرینی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و بانک توسعه تعاون برای تحقق سهم صنعت نساجی از اشتغالزایی خاطرنشان کرد: برای تحقق این هدف، اجرای طرح «تکاپو» کلید زده شد.
او در سال 96در این سمت گفته بود: در مراحل اولیه طرح تکاپو و برنامه اشتغال فراگیر که با همکاری وزارتخانه‌های تعاون، کار و رفاه اجتماعی، صنعت، معدن و تجارت و بانک توسعه تعاون و یکی از برندهای تجاری پوشاک ترکیه به اجرا درآمده، صادرات تا سقف سالیانه 20 میلیون یورو انواع پوشاک از تولیدکنندگان ایرانی (با ظرفیت تولید نزدیک به 2 میلیون و 500 هزار قطعه لباس و اشتغال پنج هزار نفر) انعقاد قراردادهای متعددی با تولیدکنندگان پوشاک داخلی پیش بینی شده است.
سرانه نازل صادرات پوشاک ایران
در این حوزه مدیرعامل سازمان صنایع کوچک و شهرک های صنعتی ایران هم به نکته دیگری اشاره دارد و معتقد است که با راه اندازی «پویش خرید کالای ایرانی» و استقبال مردم از این ایده در راستای تحقق شعار سال (حمایت از کالای ایرانی) فروش کفش داخلی 40 درصد افزایش یافت.
اما در عین حال نجفی با مقایسه سرانه صادرات پوشاک کشورهای ترکیه و چین با کشورمان، گفته است: در حالی که درآمد سرانه حاصل از صادرات پوشاک از ترکیه 140 دلار و چین 80 دلار است، این در کشور ما به 89 سنت می رسد و این در حالی است که با تشکیل کنسرسیوم و تقویت برندها تنها از استان آذربایجان شرقی می توان 3 میلیارد دلار صادرات پوشاک داشت و سرانه حاصل از صادرات آن را به 40 دلار رساند.
