مفهوم اقتصاد عملکردی | والتر استاهل
والتر استاهل، معمار و اقتصاددان، در گزارش پژوهشی سال 1986 که خود برای کمیسیون اروپا آماده کرده بود، اقتصاد عملکردی را جایگزینی بالقوه برای تصنیف نیروی انسانی، انرژی، همراه با چشم انداز اقتصاد در حلقه‌ها (اقتصاد چرخشی) و تاثیر آن در ایجاد اشتغال، رقابت اقتصادی، صرفه جویی در منابع و جلوگیری از اتلاف منابع تولیدی توصیف کرد.
استاهل در اواخر دهه 1970 واژه حلقه بسته را برای مفهوم گهواره به گهواره، با رویکرد به فرآیندهای تولید به کار گرفت و “موسسه زندگی” را در شهر ژنو (1989) تاسیس کرد.
والتر استاهل از منظر اقتصاد عملکری، چهار هدف اصلی:
گسترش کالا،
افزایش طول عمر کالاها،
فعالیت‌های بازسازی و تعمیرات
و جلوگیری از افزایش تولید زباله‌ها را مد نظر داشت.
ایده والتر استاهل از اقتصاد عملکردی
او بر ایده‌ی اهمیت فروش خدمات به جای کالاها، تحت عنوان اقتصاد خدمات کاربردی اصرار داشت که در حال حاضر بیشتر به طور گسترده‌ایی به مفهوم اقتصاد عملکرد اشاره دارد.
اقتصاد عملکردی، به طور خلاصه بر عملکرد کالاها و خدمات تمرکز دارد.
والتر استاهل این مدل را یک مدل کسب و کار جدید برای بنگاه‌های اقتصادی می‌داند که مالکیت کالاهایی با عمر طولانی را همراه با تقاضای انرژی و مصرف کم مواد برای فرآیندهای تولید با امکانات و طراحی مناسب در اختیار دارند.
هدف‌های اصلی اقتصاد عملکردی، افزایش ثروت (ارزش افزوده اقتصادی)، افزایش اشتغال و کاهش مصرف منابع تولیدی است.
طول عمر کالاها به معنی کیفیت تعمیرات و نگهداری و بازسازی کالا، جزء اصلی مدل کسب و کار هستند، مانند حفظ ارزش از طریق تبدیل ضایعات به کالاهای جدید به منظور حداکثر رساندن درآمدها و به حداقل رساندن هزینه‌ها.
معیارهای اقتصاد عملکردی از منظر مولفه‌های راهبردی ارتباط نزدیکی با توسعه پایدار دارد و هدف آن ارایه ابزارهایی برای دستیابی به حداقل دو هدف جدا کردن رشد اقتصادی از مصرف منابع تولیدی و ایجاد یک اقتصاد چرخشی است.
مدل کسب و کار اقتصاد چرخشی مطابق شکل شماره 1 است.
(R: Stahel, W.R (2015) “From Waste to Resources ‐Going the Opposite Way of the Industrial
Economy Resource”, London)
عمر طولانی‌تر کالاها به این معنی است که کیفیت تعمیرات و نگهداری و بازسازی یک جزء کلیدی از مدل‌های کسب و کار است، همان گونه که حفظ ارزش از طریق تبدیل زباله‌ها به کالاهای جدید به منظور به حداکثر رساندن درآمد و به حداقل رساندن هزینه‌ها انجام می‌شود.
اقتصاد عملکردی | معیارهای پیشنهاد شده توسط والتر استاهل (2010)
در اقتصادهای کارآمد، دولت‌ها باید مالیات منابع غیر قابل تجدید را اجرا کنند. معیارهای پیشنهاد شده توسط والتر استاهل (2010) به لحاظ نظری، به تمام ذینفعان (مصرف کنندگان، کشورها، بنگاه‌های اقتصادی و …) اجازه می‌دهد ارزیابی عملکرد کالاها، واحدهای تولیدی یا مناطق خود گردان (شعب و واحدهای عملیاتی فرعی) را انجام دهند.
نکته‌ی جالب این که معیارهای معمول پیشنهاد شده توسط مدل‌های صنعتی سنتی بر مبنای کسب درآمد منابع در نقطه فروش، یعنی محصول ناخالص ملی (در سطح کشور) و فروش سالانه (در سطح بنگاه‌های اقتصادی) تمرکز دارد (شکل شماره 2).
(R: Stahel, W.R (2010) “The Performance Economy”, Palgrave MacMillan)معیارهای والتر استاهل از اقتصاد عملکردی ارتباط نزدیکی با توسعه‌ی پایدار دارد، زیرا هدف آن ارایه ابزارهایی برای دستیابی حداقل به دو هدف‌های اعلامیه مراکش (جدا کردن رشد اقتصادی از مصرف منابع و ایجاد یک اقتصاد چرخشی) است.
شکل شماره‌ی 3: نمودار مثلثی اقتصاد عملکردی پایدار از دیدگاه استاهل
(R: Stahel, W.R (2010) “The Performance Economy”, Palgrave MacMillan)
تفکر چرخه عمر محصول
چرخه عمر کالاهای محیط زیستی یک ابزار روش شناختی برای اندازه گیری اثرات بالقوه محیط زیستی کل چرخه عمر محصول است.
به اعتقاد هیسکانن (2002) چرخه عمر کالاهای محیط زیستی، یک شیوه محاسبه‌ای است و به دنبال درک مسایل مرتبط با چرخه عمر محصول و به دور از تمرکز بر عملکرد فردی است.
هدف‌های اصلی این تفکر، کاهش اثرات محیط زیستی طی مدت طول عمر کالاها به لطف کاهش استفاده از منابع طبیعی، مصرف انرژی و انتشار گازهای گلخانهایی است و ابزاری برای ارزیابی بهره وری اقتصادی (حداکثر ارزش با حداقل استفاده از منابع و حداقل آلودگی) است.
اطلاعات توسعه یافته در زمینه اهمیت حفاظت محیط زیست و پیامدهای احتمالی مرتبط با کالاهای تولید شده و مصرفی، علاقه به توسعه شیوه‌های درک بهتر و شناسایی این پیامدها را افزایش داده است.
تفکر چرخه عمر محصول با ارزیابی چرخه عمر و مدیریت آن ارتباط‌های متقابلی دارد.
هدف اصلی آن کاهش اثرات محیط زیستی از طریق روند اقتصادی ایزو (استانداردهای سازمان بین‌المللی استاندارد) و بهره وری اقتصادی است.
تفکر چرخه عمر محصول، بهینه سازی محیط زیستی در یک سازمان یا یک زنجیره ارزش را تضمین نمی‌کند، بنابراین لازم است دیدگاه جامعی برای دستیابی به بهینه سازی محیط زیست در سراسر چرخه عمر محصول لحاظ شود.
همان طور که در شکل شماره 4 مشاهده می‌شود، تفکر چرخه عمر محصول یا خدمات از استخراج مواد اولیه از طریق پردازش، تولید، توزیع، استفاده، تعمیر و نگهداری و دفع یا بازیافت مواد تشکیل شده است.
گوینی و همکاران (2010) تفکر چرخه عمر محیط زیستی را در سه مرحله اصلی مفاهیم پایه (1970-1990)، استاندارد سازی (1990-2000) و توسعه (2000 تا کنون) تقسیم کرده‌اند
(R: Ciraig (2015) “Environmental Life Cycle and Life Cycle Thinking”, [Online]
http://www.ciraig.org/fr/acv.php)
چرخه عمر محصول رویکردی در بهبود کالا و خدمات
مطابق گزارش دفتر برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد و مرکز برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد و انجمن سموم و شیمی محیط زیست (2009)، مدیریت چرخه عمر محصول رویکردی مدیریتی در کسب و کار است که توسط بنگاه‌های اقتصادی و برای بهبود کالاها و خدمات انجام می‌شود و سبب عملکرد پایدار بنگاه‌های اقتصادی و زنجیره تامین ارزش می‌شود.
مدیریت چرخه عمر محصول نیز به عنوان یک جعبه، حاوی ابزارهایی برای اندازه گیری و مدیریت اثرات زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی کالاها و خدمات در طول چرخه عمر محصولات تعریف شده است و شامل طیف وسیعی از ابزارها مانند تفکر چرخه حیات محصول اجتماعی، طراحی محیط زیستی و برچسب اکولوژیکی (محیط زیستی) است.
واژه تفکر چرخه عمر محصول و دستورعمل‌های محیط زیست و اجتماعی آن از طریق توسعه استانداردهای ایزو و کارگروه‌های عملیاتی ابتکارات دفتر برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد، مرکز برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد و انجمن سموم و مواد شیمیایی محیط زیست سازمان ملل متحد طراحی و به رسمیت شناخته شده‌اند.
در این زمینه مطالعه جامعی توسط نیلسون لیندن و همکاران، (2014) با هدف بررسی نحوه عملکرد مدیریت چرخه عمر محصول در بنگاه‌های اقتصادی انجام شده است. برچسب‌ها و اظهاریه‌های زیست محیطی، یکی از ابزارهای مدیریت محیط زیستی است که موضوع استانداردهای ایزو 14020 (2000) سازمان بین‌المللی استاندارد سازی می‌باشد.
معروف‌ترین کاربرد شیوه تفکر چرخه تفکر عمر محصول
معروف‌ترین کاربرد شیوه تفکر چرخه تفکر عمر محصول، ارزیابی چرخه عمر محصول محیط زیستی است که در دهه 1960 به عنوان جزیی از شیوه تفکر چرخه عمر محصول آغاز شد.
هدف‌های کلان این ارزیابی، مقایسه محدوده کاملی از تاثیرات زیست محیطی مرتبط با کالاها و خدمات و کمی سازی تمامی نهاده‌ها و خروجی‌های جریان مواد و ارزیابی تاثیر جریان این مواد بر محیط زیست است.
این اطلاعات، برای بهبود فرآیندها، پشتیبانی از سیاست‌ها و ارایه مبانی مناسب برای اتخاذ تصمیم‌های آگاهانه ارایه شده است.
ارزیابی چرخه عمر محصول، (آنالیز چرخه عمر یا تعادل اکولوژیکی)، شیوه‌ای برای ارزیابی تاثیرات زیست محیطی همراه با تمامی مراحل گوناگون عمر کالا (از استخراج مواد خام تا فرآوری مواد، تولید، توزیع، کاربرد، تعمیر و نگهداری و هم چنین دفع و بازیافت آن است.
چرخه عمر محصول چه چیزی را نشان می‌دهد؟
چرخه عمر محصول نشان می‌دهد که یک ارزیابی آگاهانه و جامع نگر، نیازمند ارزیابی تولید مواد خام، توزیع، کاربرد و دفع و دورریز است که در آن تمامی مراحل جا به جایی ضروری یا ایجاد شده، مورد توجه قرار گرفته است.
ارزیابی چرخه عمر محصول، جنبه‌های زیست محیطی و پیامدهای بالقوه زیست محیطی مانند استفاده از منابع و نتایج زیست محیطی ناشی از رها سازی زباله‌ها و ضایعات را در سراسر چرخه عمر محصول از مرحله به دست آوردن ماده خام در تولید، استفاده، پایان عملیات عمر محصول و بازیافت، تا دفع نهایی را شامل می‌شود (مفهوم گهواره به گور).
ارزیابی چرخه عمر محصول در موارد زیر اهمیت دارد:
- شناسایی فرصت‌ها به منظور بهبود عملکرد زیست محیطی کالاها در مرحله‌های مختلف چرخه عمر محصول (عرضه، رشد، بلوغ و افول).
- آگاهی بخشی به تصمیم گیرندگان صنایع، سازمان‌های دولتی و غیردولتی برای برنامه ریزی راهبردی، اولویت بندی تولید، طراحی اولیه و یا طراحی مجدد کالاها و فرآیندها.
- انتخاب شاخص‌های مرتبط با عملکرد زیست محیطی از جمله فنون اندازه گیری و بازاریابی مانند اجرای یک طرح برچسب گذاری محیط زیستی، ادعای زیست محیطی یا اعلامیه‌های زیست محیطی کالاها.
ایزو ۱۴۰۰۰چیست؟
فرآیند ارزیابی چرخه عمر محصول، بخشی از استانداردهای مدیریت زیست محیطی ایزو ۱۴۰۰۰ می‌باشد. ایزو ۱۴۰۰۰ در ارتباط با مدیریت محیطی است و برای کمک به بنگاهای تولیدی و موسسه‌ها در به حداقل رساندن نارسایی‌ها و صدمات به محیط مانند تغییرات آب و هوایی مضر، آلودگی آب و خاک با اجابت قوانین رسمی دولت‌ها و قوانین بین‌المللی در رابطه با حفظ محیط زیست می‌باشد.
بر پایه استانداردهای ایزو 14040 و ۱۴۰۴۴ سازمان بین‌المللی استاندارد سازی (ایزو)، ارزیابی چرخه عمر محصول در چهار مرحله جداگانه تعریف هدف‌ها و دامنه، تجزیه و تحلیل، ارزیابی و تفسیر ارایه شده است.
ایزو ۱۴۰۰۱ چیست؟
ایزو ۱۴۰۰۱ یک استاندارد جهانی برای نظام مدیریت محیط زیست است، الزام‌های مورد نظر این استاندارد، اقتضا دارد که سازمان‌هایی که زیر پوشش این استاندارد قرار دارند، سیاستگذاری محیطی، تعیین آسیب‌های وارده بر طبیعت و یا نقاطی که زیان به آن ممکن است وارد آید، طراحی و اجرای پروژه‌های محیطی برای بهبود و حفظ حیات کره زمین، تعیین وسایل و امکانات برای رسیدن به این هدف‌ها را انجام داده و به صورت مستمر، در بهبود محیط بکوشند.
استانداردهای ایزو ۱۴۰۰۰
خانواده گسترده استانداردهای ایزو ۱۴۰۰۰ بسیار وسیع است. استانداردهای اصلی آن مطابق جدول شماره 1-4 است.
| عنوان | شرح |
| 14001 | این استاندارد برای آثار تخریب محیط زیست است. |
| 14004 | استاندارد راهنمایی برای ایزو ۱۴۰۰۱ است و در آن شرایط، الزامها و جزییات ایزو ۱۴۰۰۱ بررسی شده است. این راهنمایی‌ها برای الزام‌های چگونگی مدیریت محیط زیست، بررسی و کنترل عملیات محیطی زیست به کار می‌رود. |
| 14020 | برچسب‌ها و اظهاریه‌های زیست محیطی- اصول کلی. |
| 14030 | بررسی نتایج و عواقب تولید کالاها. |
| 14031 | ارزیابی شرایط محیط زیستی. |
| 14040 الی14044 | ارزیابی چرخه عمر محصول (زمینه‌های مدیریت محیط زیست). |
| 14050 | واژه نامه و تعاریف محیط زیست. |
| 14062 | ایجاد شیوه‌های بهبود محیط زیست. |
| 14063 | الحاق شده به ایزو ۱۴۰۲۰ در خصوص پیامدها و تاثیرهای محیط زیستی. |
| (1) 14063 | گازهای گلخانهایی- تعاریف و راهنماهایی برای دفع و نابودی گازهای گلخانهایی. |
| (2) 14063 | انتشار گازهای گلخانهایی. |
| (3) 14063 | گازهای گلخانهایی – راهنمای ارزیابی و تشخیص گازهای گلخانهایی. |
دکتر سید حسین سجادی فر
