هر چند افزایش قابل توجه نرخ ارز و قیمت اقلام مرتبط با دلار در بازار این روزها صحبت از شرایط رفاهی خانوار را کمی دشوار کرده است اما آمارها بانک مرکزی نشان می دهد در سال گذشته برای سومین سال متوالی وضعیت درآمد و هزینه خانوار بهبود یافته است.
توجه به این نکته ضروری است که منظور از درآمد ناخالص خانوار جمع كليه درآمدها قبل از كسر هر گونه ماليات ،حق‌بازنشستگي (سهم خانوار) و مبلغ فروش كالاهـاي دسـت دوم است . انـواع درآمـدهاي ناخالص شامل درآمد از مزد و حقوق بخش دولتي و عمومي، درآمد از مزد و حقوق ـ بخش خصوصي و درآمد از مزد و حقوق بخش تعاوني در کنار درآمد از مشاغل آزاد كشاورزی،درآمد از مشاغل آزاد غير كشاورزي و درآمدهاي متفرقه نظيرحقوق بازنشستگي، درآمد ازمحل اجاره املاك ومستغلات و… است . درآمد حاصل از فروش كالاهاي دست دوم نیز در این حوزه می گنجد.
در عین حال تعریف بانک مرکزی از هزینه نیز به این شرح است. هزينه عبارت است از ارزش پولي كالاها و خدماتي كـه طـي دوره مـورد بررسـي توسـط خانوار براي مصرف جاري و يا آتي اعضاي خود و يا هديه به ديگران تهيه شده باشد . تهيه شامل خريد ، توليد خانگي ، دريافت در برابر خدمت (در بخش دولتي ، خصوصي و يا تعاوني) ، از محـل كسب (كشاورزي و غير كشاورزي ) و مجاني (به استثناي آنچه كه از ساير خانوارها دريافت شـده) است. وجوهي نظير نفقه ، نذر و اعانه كه در ازاي آن كالا و يا خدمتي دريافت نمي شود درصورتي كه به خانوار ديگري پرداخت شده باشد هزينه به حساب نمي آيد . در اين بررسي ماليـات و حق بازنشستگي (سهم خانوار) در هزينه منظور نشده است. پرداختهاي خـانوار بابـت خريـد ، احـداث ، تغييـرات ، اضـافات و تعميـرات اساسـي در ساختمان ، خريد حق امتياز تلفن (ثابت و همراه) و سكه طلا و نقره سرمايه‌گذاري تلقي شده و در هزينه هاي ناخالص كه مختص هزينه هاي جاري است منظور نمي گردد .
با روشن شدن منظور از درآمد ناخالص و هزینه ناخالص وضعیت نشان می دهد در بسیاری از دوره های زمانی درآمدهای ناخالص کمتر از هزینه ها بوده است . این شرایط میزان سختی در گذران زندگی خانوارها را نشان می دهد .
دولت یازدهم
دولت یازدهم در سال های فعالیت خود تلاش فراوانی را برای مهار نرخ تورم در دستور کار قرار داد . بر این اساس کاهش نرخ تورم و رسیدن ان به محدوده تک رقمی تاثیر فراوانی در بهبود وضعیت زندگی خانوار ایرانی داشت هر چند سال 1397، از این منظر سالی سخت برای اقتصاد و خانوار ایرانی به دلیل بازگشت تورم و شکل گیری تورم انتظاری تلقی می شود اما با این حال مقطع زمانی مورد بررسی در این گزارش ابتدای سال 1388 تا پایان سال 1396 را در بر می گیرد .
در این سال ها خانوار ایرانی دو دوره کاملا متفاوت را پشت سر گذذاشت . اگر شکاف درامد و هزینه از سال 1388 رو به افزایش گذاشت؛ از سال 1394 ، موقعیت با بهبود محسوسی روبرو بود. دولت روحانی در حالی فعالیت خود را آغاز کرد که رشد منفی اقتصادی و تورم بالا و رکود فراگیر اقتصاد ایران را با مضیقه فراوانی همراه کرده بود . در این سال درآمد خانوار ایرانی در یک سال 27 میلیون و 686 هزار تومان و هزینه های آن حدود 28 میلیون و 446 هزار تومان بود .
وضعیت در سخت ترین سال اقتصادی اما بدتر شد. در حالی که تلاش برای لغو تحریم های بین المللی و عادی سازی شرایط اقتصاد ایران جریان داشت، درآمد خانوار ایرانی به 31 میلیون و 382 هزار تومان رسید . هزینه اما رقمی برابر با 32 میلیون و 875 هزار تومان را تجربه کرد . از این مقطع بود که برنامه های اقتصادی دولت یازدهم ثمر داد و فاصله یک میلیون و 493 هزار تومانی هزینه با درآمد در سال 1394 به هفت هزار تومان کاهش یافت . این رقم در سال 1395 به 63 هزار تومان رسید و در سال 1396 درامد ها یک میلیون و 800 هزار تومان،به طور متوسط بیشتر از هزینه ها شد.برای اطلاعات بیشتر از و.ضعیت سال گذشته اینجا را بخوانید.
دولت دهم
دولت دهم در دوره فعالیت خود با تشدید تحریم های بین المللی علیه ایران مواجه شد . اقتصاد ایران در سال های 1390 و 1391 ، با شرایطی ناپایدار و بی ثبات را تجربه کرد. پیش از این اما وضعیت رفاه خانوار از منظر تفاوت درآمدها و هزینه ها روندی نامناسب را طی کرده بود .آمار نیز نشان می دهد بودجه خانوار در سال های تشدید تحریم تحت تاثیر قرار گرفته و شکاف هزینه با درآمد افزایش یافته است.
درآمدهای خانوار ایرانی در سال 1388 حدود 12 میلیون و 948 هزار تومان بود ، این رقم 235 هزار تومان بیشتر از هزینه ها برآورد شده است اما در سال پس از آن یعنی در سال هدفمندی یارانه ها و توزیع یارانه نقدی ، شرایط رو به بدتر شدن نهاد. در سال 1389 هزینه ها 485 هزار تومان، به رغم پرداخت یارانه نقدی، بیشتر از درآمد شد. این فاصله در سال 1390 به یک میلیون و 196 هزار تومان رسید ، به این ترتیب خانوار ایرانی با کسری بودجه ای برابر با این رقم مواجه بود . سال پس از آن ، یعنی در پایان دوره فعالیت دولت دهم این شکاف به 748 هزار تومان رسید .
به این ترتیب به نظر می‌رسد تمامی سیاست های اجرایی با هدف بهبود وضعیت معیشتی خانوار و کاهش این فاصله و افزایش رفاه نتوانست تغییری جدی را در این حوزه رقم بزند.
نمودار زیر نشان دهنده درآمدها و هزینه های خانوار ایرانی در فاصله سال های 1388 تا 1396 است. (ارقام به میلیون تومان است)
