سیاوش رضایی-روزنامه نگار| جریان خروج سرمایه از ایران سابقه‌ای بسیار طولانی دارد و در طول دوره‌های مختلف با مبالغ متفاوتی رخ داده است، ولی طی سال‌های اخیر این جریان شکل و ابعاد تازه‌ای به خود گرفته است. ابعادی که هم در میزان سرمایه خروجی از کشور تغییر ایجاده کرده است و هم دراشکال خروج.
این درحالی است که ایران به‌دلیل شرایط خاصی که در آن قرار دارد بیش از پیش به سرمایه نیاز دارد و خروج آن درکنار کاهش جذب سرمایه‌گذاری خارجی (بواسطه تشدید تحریم ها) تبعات منفی بسیاری برای کشور دارد. یکی از نخستین تلنگرهایی که درخصوص جدی گرفتن خروج سرمایه از کشور زده شد به سخنان چند ماه قبل محمد رضا پورابراهیمی رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس مربوط می‌شد. براساس گفته‌های این نماینده مجلس تنها در ماه‌های پایانی سال گذشته حدود 30 میلیارد دلار از کشور خارج شده است. البته انتشار گزارش صندوق بین‌المللی پول درباره شکسته شدن رکورد خروج سرمایه از ایران نیز رنگ جدی تری به این هشدار داد. این نهاد بین‌المللی میزان خروج سرمایه ایران در سال 96 را حدود 27 میلیارد دلار اعلام کرده است. در ایران حادترین سال به‌لحاظ بحران خروج سرمایه سال 1389 به‌وقوع پیوسته که در آن برهه حساب سرمایه کشور منفی 25 میلیارد دلار بوده است. بر اساس محاسبه صندوق بین‌المللی پول رکورد خروج سرمایه سال 89 در سال 96 شکسته شده است.
از سوی دیگر اعداد مندرج در حساب سرمایه ایران از خروج نزدیک به ۱۳۵ میلیارد دلار سرمایه از ایران در فاصله سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۵ حکایت می‌کند. بر اساس ارقام ارائه شده توسط بانک مرکزی در سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ نیز به طور تقریبی ۱۶ و ۳۰ میلیارد دلار دیگر بر این کارنامه 10 ساله افزوده شده است. این اعداد مجموعاً حکایت از خروج سرمایه‌ای نزدیک به ۱۸۰ میلیارد دلار از ایران ظرف مدت زمان ۱۲ سال گذشته دارد. عددی که نشانگر اختلاف سرمایه‌گذاری خارجی انجام شده در ایران و سرمایه‌ای است که ایرانی‌ها از کشور خارج کرده و در سایر کشورها سرمایه‌گذاری کرده‌اند. بنا بر داده‌های بانک مرکزی ایران، در سال ۱۳۹۵ حساب سرمایه معادل ۱۸٫۳ میلیارد دلار و در شش ماهه نخست سال ۱۳۹۶ نیز ۶٫۳میلیارد دلار کسری داشته است. دراین زمینه آمارهای تجمعی دیگری نیز اعلام شده است به طوری که فرهاد احتشام‌زاده، رئیس هیأت‌مدیره فدراسیون واردات رقم خروج سرمایه از ایران ظرف ۴۰ سال گذشته را بالغ بر ۸۰۰ میلیارد دلار اعلام کرده است.
مقاصد جذاب سرمایه‌گذاری برای ایرانی‌ها
در سال‌های گذشته به‌طور ملموسی بر تعداد و فراوانی آگهی‌هایی که مردم را به سرمایه‌گذاری در سایر کشورها دعوت می‌کند، افزوده شده است. آگهی‌هایی که ارمغان دریافت اقامت و پاسپورت برخی کشورهای خارجی را در ازای خرید ملک یا سرمایه گذاری‌های کلان می‌دهد. شاید نکته مهمتر دراین بخش این باشد که متقاضیان سرمایه‌گذاری در خارج از کشور به لایه‌های پایین‌تر جامعه نیز سرایت کرده است. درحالی که درگذشته اقشار مرفه و سرمایه داران کلان به فکر خارج کردن سرمایه خود بودند اکنون آمارها و اظهارنظر کارشناسان نشان می‌دهد که کارمندان و مردم عادی نیز این فکر را در سر می‌پرورانند تا حدی که حتی به فروش خانه و دارایی خود نیز فکر می‌کنند. براساس گفته‌های مجیدرضا حریری، نایب رئیس اتاق بازرگانی ایران و چین تقاضا برای اخذ ویزای سرمایه‌گذاری افزایش قابل توجهی داشته است. به گونه‌ای که بیش از یکصد هزار نفر در صف اخذ ویزای سرمایه‌گذاری هستند. افزون بر آن، بیش از یک و نیم میلیون نفر درخواست مهاجرت به دو کشور استرالیا و کانادا داده‌اند. این درحالی است که سرمایه مورد نیاز برای دریافت این نوع ویزا بین 150 تا 500 هزار دلار است.
سرمایه ایرانی‌ها در بازار املاک خارج
درکنارخروج بخشی از سرمایه از طریق ویزای سرمایه‌گذاری خرید ملک درخارج (به طور عمده برای دریافت اقامت) راه دیگری است که سرمایه از آن خارج می‌شود. موضوعی که محمدباقر نوبخت، سخنگوی دولت نیز آن را تأیید کرده و گفته است: این پول‌ها صرف خرید ملک در کشورهای خارجی شده است.
نظرسنجی سال گذشته شرکت ترانیو نشان می‌دهد که تعداد شهروندان ایرانی که در بازار ملک خارج از کشور سرمایه‌گذاری کرده‌اند، دو و نیم برابر بیشتر از قبل شده است. ترکیه یکی از مقاصد اصلی فرار سرمایه‌های بومی کشور بوده. براساس برآورد مؤسسه آمار ترکیه، شهروندان ایرانی در سال ٢٠١٧، بالغ بر ٧٩٢ واحد مسکونی خریداری کرده‌اند که این رقم 3.5 درصد کل خریدهای خارجی‌ها در این کشور است. این رقم ١٩درصد نسبت به سال ٢٠١٦ رشد نشان داده است. علاوه بر ترکیه و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، بریتانیا، آلمان، سوییس و فرانسه هم میزبان سرمایه ایرانی‌ها هستند. براساس داده‌های شرکت املاک راکستون، املاکی که ایرانی‌ها در لندن خریداری می‌کنند معمولاً قیمتی بین یک‌میلیون پوند تا ٣٠میلیون پوند دارد.
همچنین گرجستان امروزه به یکی از بازارهای داغ برای خرید ملک توسط ایرانی‌ها تبدیل شده است. دولت گرجستان در سال ۲۰۱۵ قانونی را وضع کرد که طبق آن اتباع خارجی می‌توانند اقامت گرجستان از طریق خرید ملک را به‌دست آورند. در واقع این قانون بدین گونه است که با خرید ملک در گرجستان مجوز اخذ اقامت گرجستان برای فرد و اعضای خانواده‌اش صادر می‌شود و حق مالکیت قانونی املاک با قیمت بالاتر از معادل 35 هزار دلار را دارد. جواد قوام شهیدی، سفیر ایران درگرجستان، به متقاضیان اخذ اقامت دائم در گرجستان از طریق خرید ملک در این کشور هشدار داده است. به گفته وی «خرید ملک در گرجستان لزوماً تضمینی برای اخذ اقامت طولانی مدت این کشور نیست. ایرانیانی که اقدام به خرید ملک در گرجستان می‌کنند، ابتدا اقامت (روادید) یک‌ساله به آنها اعطا می‌شود اما این به معنای تضمین اقامت این افراد در سال‌های بعد نیست و بسیاری از شهروندان ایرانی که در گرجستان اقامت یک ساله گرفته‌اند موفق به تمدید آن نشده‌اند.»
ایرانی‌ها بیش از ۲.۵میلیارد دلار ارز مجازی خریدند
با محدود شدن راه‌های خروج سرمایه از کشور بخصوص در بازار ارز، اکنون ارزهای مجازی بخصوص بیت کوین نقش واسط را برای برخی ایرانی‌ها بازی می‌کند. درهمین زمینه رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی از خروج بیش از ۲.۵میلیارد دلار از کشور تا به امروز به‌منظور خرید ارزهای مجازی خبر داد.
به‌گفته محمدرضا پورابراهیمی با وجود اینکه بخش بسیار محدودی از مردم کشورمان مشتری ارزهای مجازی و این بازار نوین هستند تا به امروز رقمی بیش از 2.5 میلیارد دلار به‌منظور خرید ارز دیجیتالی از کشور خارج شده و بیشتر فعالان حوزه پول دیجیتالی به‌منظور سفته‌بازی و سودهای کلان وارد این عرصه می‌شوند.رقابت کشورها برای جذب سرمایه
علی رحمانی اقتصاددان و استاد دانشگاه الزهرا در گفت‌و‌گو با «ایران» درباره علل تشدید خروج سرمایه از کشور به موضوع امنیت سرمایه و چشم‌انداز اقتصاد ایران اشاره می‌کند. به اعتقاد وی زمانی که صاحب سرمایه احساس کند که ریسک سرمایه بالا رفته است به فکر جابه‌جایی آن می‌افتد. این استاد دانشگاه با بیان اینکه کشورهای خارجی در جذب سرمایه خارجی با یکدیگر رقابت می‌کنند، اظهار کرد: یکی از بازارهای هدف این کشورها ایرانی‌ها هستند که در سال‌های اخیر نیز دراین زمینه موفق بوده‌اند. وی اضافه کرد: این کشورها با ارائه تسهیلات ویژه به سرمایه‌گذاران و ارائه اقامت آنها را ترغیب می‌کنند. رحمانی تأکید کرد: اینکه چرا این تبلیغات برای ایرانی‌ها اینقدر جذاب است سؤالی است که باید به آن فکر کرد و به اعتقاد من یک هشدار جدی به مقامات کشور محسوب می‌شود تا با جدیت در جهت بهبود فضای کسب و کار و ارتقای امنیت سرمایه‌گذاری اقدام کنند.
سرمایه سیال است
مسعود دانشمند کارشناس اقتصادی درگفت‌و‌گو با «ایران» اعتقاد دارد که سالانه حدود 7 تا 8 میلیارد دلار توسط مردم از کشور خارج شده است. به گفته وی بازار املاک گرجستان حدود 2 میلیارد دلار را به خود اختصاص داده است ولی کانادا، استرالیا و امارات سهم بیشتری در جذب سرمایه مردم ایران داشته‌اند. وی با اشاره به اینکه سرمایه سیال است و راه‌های مختلفی برای خروج دارد، گفت: وقتی امنیت سرمایه‌گذاری کاهش یافته و چشم‌انداز اقتصادی چندان مثبت نباشد صاحبان سرمایه ترجیح می‌دهند که سرمایه خود را به جای امن‌تر و کم ریسک تری منتقل کنند. دانشمند افزود: یکی از راه‌های خروج سرمایه از ایران صادرات غیرنفتی است که بخشی از ارز آن به کشور بازنمی گردد. طبق توضیحات وی زمانی که تحریم هستیم و مسیرهای بانکی ما مسدود است ارز به دشواری به کشور بازمی گردد. اکنون صادرکننده بیشتر به اختلاف قیمتی دلار دولتی و آزاد فکر می‌کند.
خروج سرمایه به مردم عادی رسید
حسین سلیمی رئیس کمیسیون سرمایه‌گذاری خارجی اتاق بازرگانی ایران نیز به «ایران» گفت: بخشی از ارزی که از کشور خارج شده منتظر افزایش بیشتر نرخ ارز داخل است تا برگردد و سود بیشتری ببرد. وی اضافه کرد: همچنین بخشی از این سرمایه صرف خرید ملک و تأمین سرمایه ویزاهای سرمایه‌گذاری شده است. وی با اشاره به اینکه درگذشته خروج سرمایه مختص سرمایه داران بزرگ می‌شد، گفت: اما اکنون برخی مردم عادی نیز دنبال این کار هستند. براساس اظهارات وی یکی از دلایل خروج سرمایه نبود فضای کسب و کار مناسب و همچنین بیکاری است. برخی افراد برای یافتن شغل مورد نظر خود اقدام به سرمایه‌گذاری و دریافت اقامت سایرکشورها می‌کنند. به طوری که حتی برخی با فروش خانه و دارایی خود سرمایه مورد نیاز را تأمین می‌کنند.
