با وجود جایگاه قرض‌الحسنه درنظام بانکداری بدون ربا و بانکداری اسلامی، منابع وتسهیلات قرض‌الحسنه سهم اندک و ناچیزی از کل منابع و مصارف شبکه بانکی دارد. درحالی که قرض‌الحسنه یکی از عقود مهم و مورد تاکید اسلام است، درسال‌های گذشته میزان جذب منابع قرض‌الحسنه که پیش نیاز پرداخت این نوع تسهیلات است با افت شدیدی همراه بوده است. هرچند دو بانک تخصصی قرض‌الحسنه درکشورتوانسته اند عملکرد قابل قبولی از خود برجای بگذارند، اما نگاهی به عملکرد سایر بانکها حکایت از بی رغبتی سپرده گذاران به قرض‌الحسنه است. درواقع رقابت بانکها در افزایش نرخ سود که از یک دهه اخیر آغاز شد و همچنین سیاستگذاری‌های ناصحیح باعث شد تا سپرده گذاران به دنبال بانک‌هایی باشند که بالاترین نرخ سود را می‌پردازند.
با پیروزی انقلاب اسلامی و تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا در سال ۱۳۶۲بانکها وموسسات اعتباری اجازه یافتند منابع قرض‌الحسنه را در قالب سپرده‌های قرض‌الحسنه جاری و سپرده‌های قرض‌الحسنه پس انداز جذب کنند.
در این سال‌ها سهم منابع قرض‌الحسنه از کل منابع شبکه بانکی با نوسانات متعدد اما رو به کاهش همراه بوده است. به طوری که سهم سپرده‌های قرض‌الحسنه از ۵۵ درصد درسال ۱۳۶۳به کمتر از ۱۳درصد در مهرماه سال ۱۳۹۶رسیده است. البته که سالانه این سپرده‌ها با رشد ۲۵ درصدی روبرو می‌شود اما این رشد، کمتر از رشد دیگر سپرده‌ها بوده است.
کاهش سهم منابع قرض‌الحسنه نسبت به کل منابع بانکی به عوامل مختلفی بازمی‌گردد که مهم ترین آنها عبارتند از:
۱- تورم: وجود تورم در اقتصاد، هزینه نگهداری پول به صورت دستی و همچنین به صورت سپرده‌های قرض‌الحسنه جاری و پس انداز را برای مردم افزایش می‌دهد. به عبارتی اگر مردم پول خود را به دارایی با نرخ بازده بیش از نرخ تورم تبدیل نکنند، ارزش پول آنها کاهش خواهد یافت. پس از شوک اول نفتی در اوایل دهه ۱۳۵۰ اقتصاد کشور دچار تورم شد و این تورم در چند چهار دهه اخیر حالت مزمن به خود گرفت؛ به طوری که در طول این مدت به طور میانگین تورمی‌بیش از ۲۰ درصد را شاهد بوده ایم. همین امر موجب کاهش انگیزه مردم در سپرده گذاری مبالغ خود در قالب قرض‌الحسنه جاری و پس انداز شده است.
۲- تاسیس بانکهای خصوصی: بانکهای خصوصی از سال ۱۳۸۱ در کشورمجوز فعالیت مالی دریافت کردند. این بانکها به دو طریق به رقابت با بانکهای دولتی پرداختند. اول اینکه کوشیدند در شعب خود خدمات بهتری به مشتریان ارائه دهند. اقدام دیگری که بانکهای خصوصی برای افزایش سهم خود از بازار پولی انجام دادند، مربوط به جذب سپرده از طریق افزایش نرخ سود سپرده‌های سرمایه گذاری روزشمار بود. اقدام دوم اهمیت بیشتری داشت چرا که بانکهای دولتی در واکنش به این اقدام بانکهای خصوصی مجبور به افزایش نرخ سود سپرده‌های سرمایه گذاری شدند. بدین ترتیب به مرور زمان سهم سپرده‌های سرمایه گذاری نسبت به سپرده‌های قرض‌الحسنه افزایش یافت.
۳- عدم ارائه تسهیلات قرض الحسنه: در تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا، مصارف متعددی برای منابع قرض‌الحسنه بدون اولویت بندی مناسب جهت اعطاء تسهیلات قرض‌الحسنه در نظر گرفته شد. بر این اساس بانکها به دلیل وجود خلا قانونی این منابع را در راستای منافع خود (حداکثر سازی سود و افزایش رفاه کارکنان بانک) مورد استفاده قرار می‌دادند؛ به همین دلیل اعتماد عموم نسبت به نهاد قرض‌الحسنه روند رو به کاهشی را طی می‌کردند.
عامل مهم در افزایش منابع قرض الحسنه
به مرور زمان این مهم مورد توجه سیاست گذار قرار گرفت که مصارف قرض‌الحسنه، باید صرف امور مهم و مرتبط با خود مردم شود؛ لذا رفته رفته در برنامه‌های توسعه و قوانین سالانه بودجه، محل مصرف این منابع به شبکه بانکی تکلیف شد و در آخرین اصلاحات در قانون بودجه سال ۱۳۹۵ برای اولین بار، سپرده‌های قرض‌الحسنه جاری به عنوان یکی از دو محل تامین وام قرض‌الحسنه ازدواج تعیین شود. هرچه درصد بیشتری از منابع قرض‌الحسنه به تسهیلات قرض‌الحسنه که مربوط به امورضروری جامعه است، تعلق گیرد، اعتماد مردم به بانکها در این مورد افزایش می‌یابد و زمینه تقویت نهاد قرض‌الحسنه در کشورمی‌شود.
این مهم از نگاه مسئولین دورنمانده است و به گفته رئیس بانک مرکزی، در گذشته گفته می‌شد بانکها منابع قرض‌الحسنه را در جایگاه خود مصرف نمی‌کنند یا اینکه این منابع را به کارمندان خود تخصیص می‌دهند، اما در سال‌های اخیر و مخصوصا از زمانی که مبلغ وام قرض‌الحسنه ازدواج به ۱۰۰ میلیون ریال و سپس 150 میلیون ریال رسید، این وضعیت کاملا متحول شده است.
حال در چنین وضعیتی مهمترین پرسشس که باید بدان پاسخی درخور داد این نکته است که چگونه در شرایطی که 3 محدودیت بالا وجود دارد، می‌توان رویه قرض‌الحسنه را بهبود بیشتری داد و راه توسعه را بازتر کرد.
در این مقوله بهره گیری از خلاقیت‌های درون بخشی قرض‌الحسنه و طرح های خلاقانه یکی از مسیرهای تازه است که می‌تواند به تغییر وضعیت این حوزه کمک کند.
مسیری که هم اکنون در بانک قرض‌الحسنه مهر ایران با طرح‌هایی مانند همیاران مهر دنبال شده و می‌تواند تضمینی برای موفقیت در این حوزه باشد.
