پدرام سلطانی، عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی ایران
یکی از مهمترین نیازهای یک جامعه، نیاز به خوش‌بینی و امیدواری است. جامعه بالنده جامعه ایست که پیش روی خود را می نگرد و افقها را روشن و فرصتها را در آن فراوان می بیند، به نوعی که هر عضوی از آن جامعه، در سطوح سنی و فکری مختلف، بتواند آینده ای روشن را برای خود تصویر کند. نسبت کسانی که آینده را مثبت می بینند به کسانی که امید کمتری به آینده دارند، تنظیم کننده رشد و توسعه آن جامعه است. هرچه این نسبت بزرگتر باشد، جامعه ظرفیت بیشتری برای بالندگی می یابد.
و اما خوش بینی و امیدواری احساسی است که از محیط گرفته می شود و حاملهای این احساس، خبرها و نظرهای منتشره در سطح جامعه است.
به اخبار گوش می کنید؟ روزنامه می خوانید؟ به بیلبوردها و تبلیغات شهری نگاه می کنید؟ شبکه های اجتماعی را دنبال می کنید؟ در همایشها و جلسات رسمی شرکت می کنید؟ آنها بیشتر چه پیامی دارند یا چه حسی را به شما منتقل می کنند؟ خوشحالتان می کنند یا غمگین؟ انگیزه می گیرید یا به فکر فرو می روید؟ امیدوار می شوید یا نگران؟
جوامع بر مدار اخبار و گفتارهای رایج و جاری در درونشان حرکت می کنند. اگر وجه مشترک این اخبار و گفتارها فرصت و امید باشد، افراد جامعه از آنها پیام مثبت می گیرند و بر مدار فرصت حرکت می کنند. و اگر تواتر و انبوهی پیامها و گفتارها از جنس مخاطره و تهدید باشد، افراد آن جامعه احساس منفی می یابند و رفتار کوتاه مدت و تدافعی پیشه می کنند.
در چند سال گذشته تحلیلهای کارشناسانه و دقیقی از وضعیت اقتصاد ایران توسط اقتصاددانان خبره و برجسته کشور به دست داده شده است. آنها موشکافانه و دقیق به علل و چالشهای اقتصاد بیمار ایران و عوامل سبب ساز نرخ رشد پایین اقتصادی پرداخته اند. از منظر علم اقتصاد این تحلیلها درست و وارد هستند.
اما جای تحلیلهایی مکمل آنها توسط اقتصاددانان رفتاری (Behavioral Economists) و جامعه شناسان رفتاری و روانشناسان خالیست. این که بسیاری از علل وضع نابسامان اقتصادی ما سوء مدیریت انباشته و مزمن است درست، اما از منظر رفتاری، شهروند ایرانی در تواتر درازمدت اخبار و اتفاقات ناخوشایند و نگران کننده تبدیل به سربازی شده است که سالهاست در حالت آماده باش بسر می برد و فرصت نیافته است پا را از پوتین خود بیرون بیاورد و نفسی تازه کند. طبعاٌ این شهروند خسته و نگران، نیروی خیزش و جهش و اعتماد خود را از دست داده است و نومیدانه چشم به اخبار و گفتار مسئولین دارد تا بشنود بالاخره کی “شرائط ویژه” به پایان می رسد.
ادبیات رایج در اخبار و مطبوعات و کلمات مورد استفاده در سخنان مسئولین کشور بیشتر حس نگرانی را به جامعه منتقل می کند و نشان از وجود تهدیدات دارد تا اینکه احساس امید و آرامش را به جامعه بدهد. بسیاری از مسئولین به شدت اثر و پژواک کلمات و سخنانشان در سطح جامعه حساس نیستند، به ویژه در شرائط امروز که یک جمله نگران کننده یا یک کلام هشدار دهنده به وسیله ده ها کانال خبری، نشریه و شبکه های مجازی مانند ویروس در چشم به هم زدنی به همه جا سرایت می کند. اخبار رادیو و تلویزیون و بسیاری از برنامه های تحلیلی خبری آنها آرامش و مثبت اندیشی را به مخاطبان منتقل نمی کند. این چنین است که غیر از برنامه های طنز و ورزشی تلویزیون، بسیاری از شهروندان برای سایر نیازهای سمعی و بصری خود به شبکه های تلویزیونی ماهواره ای یا اینترنت روی آورده اند. نمی دانم آیا صدا و سیما تحلیلی از منظر تفاوت ادبیات و کلمات برنامه های خود با شبکه های ماهواره ای انجام داده است یا خیر. این بررسی و نتایج آن بسیار به کار متولیان امر خواهد آمد.
به باور من جای اندیشکده ای متشکل از دانشمندان علوم اجتماعی، روانشناسی، اقتصاد رفتاری و علوم ارتباطات در کشور، که مورد رجوع و استفاده مسئولان ارشد باشد و سیاستها و راهبردهایی در باب اصلاح گفتمان رایج و ادبیات مورد استفاده مسئولان در کشور و رسانه ها تولید کند جدا خالی است.
قصد آن را ندارم که ادعا کنم هرچه ایراد می بینیم از نوع حرف و سخن است. خیر این چنین نیست و عملکردهای ضعیف، مبنای اصلی وضع کنونی و نگرانی و تشویش شهروندان است. اما آنچه که روحیه شهروندان را بیشتر فرسایش می دهد و آنان را به ورطه ناامیدی می اندازد گفتمان رایج در کشور است.
گوش شهروندان بسیار محتاج شنیدن سخنانی از جنس صلح، دوستی، آرامش، بخشش، گذشت، رواداری، ایران دوستی و تکریم ایرانیان است و چشمان شهروندان تشنه دیدن لبخند، چهره های گشاده و رنگهای شاد است. سلامت روحی و روانی و مثبت اندیشی جامعه نیز یکی از “کالاهای عمومی” (Public goods) است که وظیفه تولید آن با دولت و حاکمیت است. ضروریست که این نیاز مهم دیده شود.